Karar Destek Sistemleri 27 

Karar verme problemleri günlük hayatımızda sıklıkla karşılaşılan problem türüdür. Karar problemleri yapıları ve sonuçları itibariyle basit olabilecekleri gibi çoğu zaman karmaşık bir yapıya sahiptir. Örneğin ne giyeceğimize, hangi yemeği yiyeceğimize ya da hangi filmi izleyeceğimize karar verme, gerek problemin yapısı gerekse sonucu itibariyle basit karar problemleridir. Fakat sonunda ölüm ya da yaşam olan tıbbi operasyon kararının alınması, yatırım kararı, bir şirketin kısa ve uzun vadeli strateji kararları, bir ülkenin iç ve dış politikada güdeceği stratejik kararlar gerek yapısal gerekse alınan kararın sonucuna bağlı olarak karmaşık bir yapıya sahiptir (Chen ve Hwang, 1992). Karmaşık yapılı kararlar bir ekip çalışması gerektirip, ancak iyi bir analiz, doğru veri toplama ve uygun yöntemin kullanımıyla doğru sonuca ulaşılabilir. İnsan beyninin bilgi saklama ve işleme kapasitesinin sınırlı olmasından dolayı karmaşık problemlerin çözümünde anlık veriyi kullanan karar destek sitemlerine gerek vardır. Karar Destek Sistemlerinin ana amacı karar verme etkinliğini ve kalitesini arttırmaktır.

3.2.1 Karar destek sistemlerinin tanımı

Karar Destek Sistemleri (KDS, ing. Decision Support System, DSS) literatürde şu şekilde tanımlanmaktadır;

• KDS, zayıf yapılandırılmış problemlerin çözümü için veri ve modeller kullanan kullanıcıyla etkileşimli bilgisayar tabanlı sistemlerdir (Gorry and Scott-Morton, 1971).

• KDS, karar verme kalitesini iyileştiren bilgisayar tabanlı araçtır (Keen and Scott-Morton, 1978).

• KDS, kullanıcının bilme ve kavramayla ilgili bilişsel yeteneklerini geliştirerek karar vermesine yardımcı olmak amacı ile özel olarak tasarlanmış bir sistemdir (Zachary, 1988).

• KDS, temel olarak işletme içinde alınacak üst düzey kararların sağlıklı ve gerekçeli alınmasını sağlayan yazılımdır (Holsapple ve Whinston, 1992).

• KDS, gerek taktik gerekse stratejik düzeyde yapılan karar verme fonksiyonunu hem kolaylaştıran hem de hız kazandıran yazılımdır (Topcu,1995).

• KDS, değişik kaynaklardan topladığı bilgileri düzenleyen, kararı modelleyen, bilgileri analiz eden ve değerlendirme sonuçlarını veri tabanlarındaki belirli modelleri kullanarak sunan ve karar vericiye seçim sırasında destek veren bilgisayar temelli bir sistemdir (Sauter, 1997).

• KDS, veri ve analizler yardımıyla karar vericiyi destekleyen bilgisayar tabanlı bilgi sistemleridir (Lu ve diğ., 2007).

Literatürde yapılan tanımlamalardan yola çıkarak karar destek sistemleri, veri tabanındaki modüller aracılığıyla, çok ölçütlü ve bir biriyle çelişen kriterler altında karar vericinin optimum çözümü elde etmesinde karar vericiye yardımcı olan, problem çözümünü hızlandıran ve kullanıcıyla etkileşimli olarak çalışan bilgisayar destekli sistemler olarak tanımlanabilir. KDS’ler, bilgi tabanına girilen verileri özetlemede ve analiz etmede karar vericiye yardımcı olur. KDS’ler geniş kullanıcı gruplarını destekleyen ağ bağlantılı veri kaynağı olabileceği gibi, tek bir kullanıcısı olan bir program da olabilir. Karar Destek Sistemlerinde önemli olan bilgiye dayalı bir sistem yaratmaktır. En basit anlamda; eğer bir program bilgisayar üzerinde çalışıyorsa ve karar vericiye problem çözmede yardımcı oluyorsa bu sistem KDS olarak değerlendirilir.

Karar destek sistemleri, yöneticiler tarafından karar vermede belirsizliği ve riski azaltmak maksadıyla sıklıkla kullanılan bir araçtır (Lu ve diğ., 2007). Endüstride, gelir yönetimi, portföy yönetimi, yatırım kararları, bütçe planlama, yeni ürün

kararları, üretim çizelgeleme, üretim planlama, işgücü planlama, işyeri düzenleme, dağıtım kanalları seçimi, envanter yönetimi, proje yönetimi, satış analizi, tahmin, hizmet dağıtımı, çöp yönetimi gibi bir çok alanda KDS uygulamaları mevcuttur. 3.2.2 Karar destek sisteminin bileşenleri

Karar destek sistemleri Şekil 3.1’de görüldüğü gibi veri tabanı, çıkarım mekanizması ve kullanıcı arayüzünden oluşmaktadır.

Şekil 3.1: Bir KDS'nin bileşenleri.

Veri tabanı problemle ilgili bilgi ve kural cümlelerinden oluşmaktadır. Bir uzmanlık alanıyla ilgili tecrübe ve deneyimler KDS’nin veri tabanına yüklenir. Farklı kaynaklardan elde edilen bilgiler arasındaki ilişkiler kurallarla tanımlanır.

Çıkarım mekanizması model tabanı olarak da adlandırılmaktadır. Karar vericiyi doğru sonuca ulaştıracak olan karar verme, en iyileme, benzetim, tahmin ve analiz modellerinin yer aldığı bölümdür. Bir KDS’nin model tabanında yukarıda belirtilen modellerden sadece biri olabileceği gibi KDS’nin geliştirilme amacına uygun olarak birden fazla model de model tabanında yer alabilir. Bir modelin çıktısı bir diğer modelin girdisi olarak çalışabilir.

Kullanıcı arayüzü ise çıkarım mekanizması, veri tabanı ve kullanıcı arasındaki etkileşimini sağlayan araçtır (Turban ve Aranson, 1998). Kullanıcı arayüzü gerekli bilginin sisteme girildiği ve sonucun sistemden alındığı ekrandır. Farklı bir ifadeyle, arayüz kullanıcı ile KDS arasındaki tüm iletişimi sağlar. Arayüz tasarımları kullanıcı dostu olmalı ve kullanıcıyı ikileme düşürmeden amacına hizmet etmelidir. Piyasada kullanılan programların çoğu grafiksel arayüze sahip olup ses tanıma özelliği olan arayüz programları da mevcuttur.

Kullanıcı

Kullanıcı Arayüzü

3.2.3 Karar destek sistem türleri

KDS’ler model (ing.:Model-driven DSS), veri (ing.:Data-driven DSS), bilgi (ing.:Knowledge-driven DSS), grup ve Web tabanlı olmak üzere beş tip olarak sınıflandırılmaktadır (Lu ve diğ., 2007). Model bazlı KDS’ler içerisinde istatistik ve optimizasyon gibi modelleri bulunduran karar destek türüdür. Veri bazlı KDS’leri ise karar vermeyi destekleyecek gerçek zamanlı ve oldukça geniş veri setlerine sahip olan sistemlerdir. Bir diğer KDS türü olan bilgi bazlı KDS’ler kural tabanlı sistemler olup kullanıcıya eylemler bildirir. Grup karar destek sistemleri (GKDS) birden fazla kullanıcının birlikte çalışmasına müsaade edebilen sistemlerdir. Bir başka tanımla, grup karar destek sistemi, ekip çalışmasının etkinliğini artırmak amacıyla KDS ve Grup kararı birleştirme yöntemlerini içeren sistemlerdir (Gray, 1987). Bunlar, karar vericilerden kendi görüş ve tercihlerini bildiren uzman yargılarını toplayan, derleyen ve ortak kararı sunan sistemlerdir. GKDS’nin iki ana amacı vardır; karar verme sürecini hızlandırarak karar kalitesini arttırmak ve grup elemanlarının ortak kararını temsil etmek. GKDS’lerin gelişmiş modeli Web tabanlı KDS’dir. Web tabanlı KDS (WKDS) çok farklı uzaklıklarda bulunan karar vericilerin ortak bir ağ aracılığıyla çalışmasını sağlayan ve internetin gelişmesiyle ortaya çıkan karar destek sistemidir. Web tabanlı karar destek sistemi model bazlı, veri bazlı, bilgi bazlı, iletişim bazlı, ya da birden fazla türü içeren melez yapıda olabilir.

GKDS ve WKDS çalışma prensibi bakımından birbirine benzemekle birlikte aralarındaki önemli fark şudur; GKDS’ni kullanan çalışma ekibi, verileri tek bir platform üzerinde paylaşırken, WKDS’de grup üyleri problem üzerindeki düşünce ve yargılarını kişisel bilgisayarını kullanarak bir network üzerinde paylaşırlar. GKDS ve WKDS’nin benzer özellikleri ise; her iki KDS de ekip çalışmasına müsaade eder ve farklı zaman dilimlerinde bilgi paylaşımını mümkün kılarlar (Şekil 3.2).

Şekil 3.2: GKDS ve WKDS benzerlikleri ve farkları. 3.2.4 Karar destek sisteminin faydaları

KDS’nin kullanıcıya sağladığı başlıca faydalar şu şekilde sınıflandırılabilir (Topçu, 95):

Karar vericinin bilgi sunma ve işleme kapasitesini arttırır. Karar verme etkinliğini ve üretkenliği arttırır.

Karar vericiyle veri arasındaki iletişimi kolaylaştırır. Verilen kararın kalitesini arttırır ve tutarlılığını sağlar.

Çözümü karar vericinin çok fazla zamanını alacak karmaşık problemlerin çözümünü kolaylaştırır.

Problem çözümlerinde karar vericiye nazaran daha hızlıdır.

Karar verici, KDS’yi sorun çözümü yerine sorunla ilgili düşüncelerin tanımlanması ve analizi veya veri tabanında dolaşma ve araştırma yapmak için kullanabilir

Karar verici KDS’den çözülmüş problemlerin çözümlerini doğrulamak için yararlanabilir

Rekabet açısından KDS ile çalışan bir organizasyon rakip organizasyonlara üstünlük sağlayabilir.