şeklindeki kalıp sözler olduğu tespit edilmiştir. Kazak Türkçesinde şiir olarak söylenen kalıp sözlerin sayısı oldukça fazladır. Ama onların kullanım sıklığı cümlelere göre daha azdır. Bu durum ikinci tabloda görülebilir.
2. Tablo Tezimizde değerlendirilen kalıp sözler anlamlarına göre üç gruba ayrılmıştır. Bunlar toplumdaki kültüre dair ilişkileri yansıtan kalıp sözler, yani günlük hayattaki
Kelime 8% Kelime grubu 14% Cümle 78%
Kazak Türkçesindeki Kalıp Sözlerin Yapı Bakımından
Kullanım Sıklığı
Kelime Kelime grubu Cümle
24%
76%
Kazak Türkçesinde Şiir ve Düz Cümle Şeklinde Olan Kalıp
Sözlerin Kullanım Sıklığı
ilişkileri sürdüren dil birlikleri, iyi dilek bildiren kalıp sözler ve kötü dilek dilemek için kullanılan kalıp sözlerdir. Yaptığımız belirlemelere göre Kazak Türkçesinde günlük hayattaki ilişkileri sürdüren kalıp sözler birinci sırada, iyi dilekler ikinci sırada, kötü dilekler üçüncü sırada yer almaktadır. Bu kalıp sözerin kullanım sıklığını üçüncü tabloda verilmiştir.
3. Tablo
Kazak Türkçesindeki kalıp sözler anlam bakımından incelendiğinde hayattaki sözlü iletşimi sağlayan kalıp sözler iyi ve kötü dileklerden daha sık kullanılmaktadır. Kendi aralarında sıralandığında iyi dilekler kötü dileklere göre daha fazla kullanılmaktadır.
Kazak Türkçesindeki iyi dilek ve kötü dilekler Türkiye Türkçesi ile karşılaştırıldığında Kazak Türkçesinde iyi dilekler daha sık kullanılırken, Türkiye Türkçesinde ise kötü dileklerin (beddualar) daha sık kullanıldığı tespit edilmiştir. Bunun nedeni milletin tarihi geçmişinde, yaşam tarzında aranmalıdır. Türkiye Türklerinin tarih boyunca başka bir devletin boyunduruğu altında yaşaması ve milletçe çok sıcakkanlı oluşları, her istedikleri dil birimini birbirlerine karşı rahatça söylemeleri oldukça normaldir. Bu sebeple kötü dilekleri de özgürce söylerler. Kazak Türkleri ise uzun zaman Sovyetler baskısı altında kalınca, bu cesareti kaybederek herkes hakkında iyi şey söylemek durumunda kalmış olabilirler. En nihayetinde Sovyetlere karşı kendi insanını koruma, kötü duruma düşürmeme hassasiyeti ile hareket etmişlerdir. Bununla
Günlük Konuşma Kalıp sözleri 50% İyi Dilekler 32% Kötü Dilekler 18%
Kazak Türkçesindeki Kalıp Sözlerin Anlamına Göre
Kullanım Sıklığı
beraber Kazak halkının milli yapısı da onları etkilemiştir. Bu yapı Kazak Türkçesinde kötü dileklere nazaran iyi dileklerin daha fazla olmasını ve kullanımda sıklık göstermesini sağlamıştır.
Kazak Türkçesindeki iyi dilek ve kötü dileklerin kullanım sıklığını dördüncü tabloda görmek mümkündür. 4. Tablo İyi Dilekler 65% Kötü Dilekler 35%
Kazak Türkçesinde İyi Dilek ve Kötü Dileklerin
Kullanım Sıklığı
3. SONUÇ
Kalıp sözler, insanlar arası ilişkilerde dilin zenginliğini yansıtan, kültüre milli özellik katan dil öğeleridir. Her toplumda gündelik hayatın çeşitli alanlarında kullanılması adet haline gelen, her toplumun kendine özgü dille ilgili davranış şekilleri vardır. Birisiyle karşılaştığımızda, bir kimseyle irtibata geçerken veya iletişime girilen kişilerle vedalaşırken genel olarak toplumda norm şekline gelen kalıp sözlerden yararlanılmaktadır.
Dilbilimde, kalıp sözler adı verilen öğeler, tıpkı deyimler ve atasözleri gibi bir dili konuşan toplumun kültürüne ışık tutmakta, onun inançlarını, insan ilişkilerindeki ayrıntılarını, gelenek ve göreneklerini yansıtmaktadır. Bugün dil öğretiminde bu öğelere özel bir önem verilmesi, bir yandan da dili öğrenilen toplumun kültürü içine girebilmek için öğrenilmesi gerekli sözler sayılmalarından kaynaklanmaktadır. Kalıp sözler, öğrenilme süreçleri boyunca hem dil öğretimini hem de dil vasıtasıyla bir milletin kültürel benliğini karşı tarafa taşımaktadırlar.
Bugünkü Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde dil birimlerinden atasözü, deyimler ve ikilemeler üzerine birçok çalışma yapılmış olmasına rağmen, her iki lehçedeki kalıp sözler başlı başına bir araştırma konusu olarak ele alınmamış bir konudur. Bundan dolayı her iki lehçede de kalıp sözlerin tanımlanması ve sınıflandırılmasında karışıklıklar görülmüştür. Bu çalışmada Kazak Türkçesinde yer alan bu kalıp sözler, belirgin ölçütlere dayanılarak tanımlandı ve onların ne olup olmadıklarının sınırları çizilmeye çalışıldı.
Anlamları bakımından kalıp sözler incelendiğinde bunların çok çeşitli söyleyiş özelliklerine sahip oldukları ve söz varlığı bakımından da çok zengin oldukları görülmüştür. Ancak Kazak Türkçesinde kalıp sözlerin bir bütün olarak sözvarlığı açısından değerlendirmesi yapılmamıştır. Tez çalışmamızda Kazak Türkçesindeki kalıp sözler anlam bakımından “Toplumdaki Kültüre Dair İlişkileri Yansıtan Kalıp Sözler” ve “İyi ve Kötü Dilekleri Yansıtan Kalıp Sözler” şeklinde ikiye ayrılmıştır. Toplumda kültüre dair ilişkileri yansıtan kalıp sözler 24 alt gruba, iyi dilekler 37, kötü dilekler ise 7 alt gruba bölünerek tasnif edilmiştir.
Kazak Türkçesinde kalıp sözlerin en yaygın grubu iyi dileklerdir. Türkiye Türkçesinde ise kalıp sözlerin hacimli bölümünü beddualar oluşturmaktadır. Ardından dualar, yeminler ve günlük hayatta kullanılan sözler gelmektedir.
Kalıp sözlerde dini yaşam ve inançların etkisi çoktur. Bunun dışında toplumla ilgili bazı kültür özelliklerine de rastlanmaktadır. Doğum, ölüm, hastalık, evlilik, kaza
geçirmek gibi durumlarla ilgili inanç ve uygulamalardan da söz edilmektedir. Bu konularda fazla ayrıntıya inilmemiştir. Çünkü bunlar daha çok folklor araştırmalarının konusudur. Kazak Türkçesindeki kalıp sözlerin derlenmesi yolundaki çalışmalar geçmişte yapılmıştır. Tezimizde bunun gibi daha önce yapılan derlemelerden de yararlanılmıştır.
Kazak Türkçesindeki kalıp sözlerle ilgili incelemelerden sonra aşağıdaki sonuçlara ulaşıldı:
1. Kazak Türkçesindeki kalıp sözler, tam karşılaştırma yapılmamış olsa da anlam verirken yapılan çevirilerinden hareketle Türkiye Türkçesindeki kalıp sözlere çok benzemektedir.
2. Kazak Türkçesindeki kalıp sözleri inceleme konusunda Türkiye Türkçesi alanında yapılan çalışmalar önde sayılır. Kazak Türkçesinde kalıp sözler atasözleri ve deyimler arasında ele alınmaktadır. Sadece günlük hayatta kullanımda bulunan bazı kalıp sözler insanlar arasındaki nezaket ilişkileri açısından incelenmiştir.
3. Kazak Türkçesinin Kalıp Sözler Sözlüğü Türkiyede de, Kazakistanda da daha oluşturulmamıştır.
4. Kazak Türkçesindeki kalıp sözlerin anlam bakımından özellikleri çevirilerden hareketle tespit ettiğimiz kadarıyla Türkiye Türkçesindekilerle hemen hemen aynıdır.
5. Kazak Türkçesindeki kalıp sözler ile Türkiye Türkçesindeki kalıp sözler yapı bakımından bazı farklılıklara sahiptir. Bu farklılık ve ayrıntılar her iki lehçenin dilbilgisi özelliklerinden kaynaklanmaktadır.
6. Yine çevri ve aktarmalardan hareketle diyebilirizki Türkiye Türkçesi ve Kazak Türkçesindeki kalıp sözler, aynı işlevleri yerine getirmektedirler. Bu çalışmadan sonra Türkiye Türkçesi ve Kazak Türkçesindeki kalıp sözlerin birebir karşılaştırmasıyla daha kesin sonuşlara uılaçmak mümkün olacaktır.
7. Kazak Türkçesindeki kalıp sözlerin kültüre dair anlamları farklılık göstermektedir.
8. Kazak Türkçesindeki kalıp sözlerde, özellikle de iyi ve kötü dilekler taşıyan kalıp sözlerde dini inanç etkisi fazladır.
9. Kazak Türkçesindeki kalıp sözler, dilin hazır bulunan malzemeleri oldukları için sözlü iletişimde konuşmayı ve anlaşmayı kolaylaştırırlar.
10. Kazak Türkçesinde yer alan kalıp sözler, atasözleriyle karışmış durumdadırlar ve onları birbirinden ayırt etmek çok zordur. Tezimizde bu konuda bazı ölçütler belirlemeye çalıştık. Bu konu üzerinde daha ayrıntılı çalışmalara ihtiyaç vardır.
11. Kazak Türkçesinde kullanılan kalıp sözlerin bazı türleri özellikle dualar (bata) şiir olarak verilebilir.
12. Kazak Türkçesinde dini etkiye sahip olan kalıp sözler, Sovyetler döneminde dini kelimeleri gizlenmiş olarak kullanmıştır. Mesela, [Alla] berekesin bersin “Allah bereket versin” kalıp sözünde bulunan “Alla” kelimesi Sovyetler döneminde kullanımdan düşürülmüş, bu tür kalıp sözlerde düşürülen kelimeler tezimizde köşeli parantez içinde gösterilmiştir.
13. Kazak Türkçesindeki kalıp sözler milletin yaşam tarzını, gelenek göreneklerini, milli özelliklerini, kültür gelişimini gösterirler. Bu husus Türkiye Türkçesindeki kalıp sözlerde de aynıdır.
14. Kazak Türkçesindeki kalıp sözlerin çoğunluğu iyi ve kötü dileklerdir. Türkiye Türkçesinde de bu şeklidedir. Bu Türk milletinin duygusal bir millet olduğunun bir kanıtıdır.
15. Kötü ve iyi dilek bildiren kalıp sözlerde genellikle emir ve istek kiplerinin ya da daha geleceğe yönelik isteklerde gelecek zaman kipinin kullanıldığı görülmektedir. Bunlarda ilgi çekici olan – Gır ekiylr yapılan istek kipinde iyi dilek bildiren kalıp sözlerin “kötü” dilek bildiren kalıp sözlere göre çok çok az olmasıdır. Bu açıdan yaklaşıldığında “kötü” dilek bildiren kalıp sözlerde – Gır ekinin kullanıldığı ve 3. Teklik ve çokluk şahıslarda sıklığının fazla olduğu görülmektedir.
16. Kazak Türkçesinde kelime grubu olarak kullanılan kalıp sözler, genellikle isim tamlaması yapısıyla ortaya çıkmaktadır. Bunlardan sıklığı fazla olan da belirtili isim tamlamasıdır.
17. Kazak Türkçesindeki kalıp sözlerde yapılarına göre cümlelerde en sık kullanılan cümle tipi, sıralı cümledir. Anlamca birbirini takip eden, zıt veya tamlyıcı ifade taşıyan cümleler sıralandığında bu tür cümle tipi kullanılmaktadır.
18. Kalıp sözlerde, eksiltili yapılar da sıklıkla kullanılmaktadır. Eksiltili yapılarda genellikle çekimli olan yüklem kullanılmamakta ama burada anlam hissettirilmektedir.
19. Kazak Türkçesindeki kalıp sözlerin cümle içindeki yeri, dilbilgisindeki diğer dil unsurlarıyla verilmesi açısından, araştırılmasına hala ihtiyaç olan bir konudur.
20. Dil, halk kültürünün bir biçimi olarak kabul edildiğine göre, kalıp sözlerle günümüze kadar gelen halk kültürü açısından da bu alandaki kullanımlara bakmak yerinde olacaktır.
21. Türkiye Türkleri ile Kazak Türklerinin misafir karşılama, ağırlama ve yolculama konusunda kullandıkları kalıp sözlere baktığımızda kültürel uygulamaların ayniliği, söylenen kelimelerdeki sıklığa bakıldığında büyük oranda benzerlik olduğu dikkat çekicidir. Özellikle saygı, nezaket ve davranış modelinin kelimelere yansıdığı ve bir kültür olarak karşımıza çıktığı görülmektedir.
Hayvan yavrularının sevimlilik ifade eden kullanımlarda tercih edilmesi de iki Türk boyunun lehçesindeki kalıp ifadelerinde dikkatımızı çeker.
Arkaba isimlerinin seslenme olarak kullanımında Kazak Türkçesindeki apatay, apke, ağa kalıpları, Türkiye Türkçesinde ise “ablacığım”, “abla”, “ağa”, “abi” kalıp sözleri karşımıza çıkar.
Hele ki nazlandırmak ve şımartmak istediğimizde çocuklarımıza Kazak Türkçesinde botam, qulınım, balapanım, qozım, Türkiye Türkçesinde “yavrum”, “kırsağım”, “kuzum” ifadeleri kullanırız.
Buradaki küçük farklılıklardan biri evli çiftlerin birbirine “hayatım”, “canım”, “aşkım” gibi kalıp sözlerle seslenmesi konuşmada ortaya çıkmaktadır. Türkiye Türkçesinde kullanılan bu kalıp sözler, Kazak Türkçesinde halk arasında “ayıp” sayıldığı için kullanılmamaktadır.
Burada toplum içi davranışlar ve insanlar arasındaki davranış modelleri konusunda sosyal ve kültürel bir farklılık söz konusudur. Bu konudaki uygulamalar bundan 15-20 yıl öncesinde Türkiyede aynı şekilde uygulanmaktaydı. Bugün toplumda bu kalıp sözlerin taraflar arasında kullanılması eskisi kadar ayıp olarak karşılanmamaktadır.
22. Toplumdaki kültüre dair ilişkileri yansıtan kalıp sözler içinde en sık kullanılan “selamlaşma” ve “hal hatır sorma” kalıp sözleridir. Günlük hayatta her an bu iki kalıp söz türünü sık sık kullanırız. Burada en çok kullanılan, karşımıza çıkan kalıp söz içinde bu ikisini görmekteyiz.
23. Dilin iletişim, estetik ve biriktirme işlevinden bahsedildiğinde, kalıp sözlerin, deyim ve atasözlerinin biriktirme, saklama ve geleceğe ulaştırma özelliğinin olduğunu bilmekteyiz. Kalıp sözler, dilin asırlarca halk hafızasında saklanan bilgilerini bugün birlere, sonra da gelecek nesillere taşımaktadır. Bu açıdan da Türk boyları arasındaki “ortak hafıza”nın, “ortak kültürün” ve ortak “kültürel uygulamalar”ın yansıtıcısı şeklinde değerlendirilmektedir. Alkış kargışların, ölüm ve doğum adetlerinin ve bu tür olaylarda kullanılan kalıp sözlerin bu açıdan değerlendirilmesinde “ortak köken”in de ortaya çıktığını görürüz. Çok değişse de ortak kültür ögeleri de taşıyan
farklı kalıp ifadelerden birkaç örnek verebiliriz. Mesela, hal hatır sormak için Kazak Türkçesinde qal qalay?/ qalaysız? Türkiye Türkçesinde “halin nasıl?” / “nasılsınız?” kalıp sözleri; karşılamada Kazak Türkçesinde qoş keldin, Türkiye Türkçesinde “hoş geldin” kalıp sözü; teselli etmede Kazak Türkçesinde Alla sabır bersin, Allanın jazğan parmanı, Türkiye Türkçesinde “Allah sabır versin”, “Allah’ın fermanı”; dini inanç bildirmek için Kazak Türkçesinde Alla buyırsa, Allağa şükir, Tavba, Türkiye Türkçesinde “Allah buyurursa”, “Allah’a şükür”, “Tövbe” kalıp sözleri kullanılmaktadır.
Bu örneklerden de hareketle Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesindeki kalıp sözlerdeki benzerlikler bizi “ortak köken”, “ortak kültür” ve “ortak kültürel uygulamalar, gelenekler” konusuna götürmektedir.
Kazak Türkçesindeki kalıp sözler sözlük olarak her iki ülkede de yayınlandığında birinci olarak kendi kullanım alanlarında metin aktarmalarında karşılaşılan problemleri giderecektir. Metinlerin daha iyi aktarılması ve kültürel kodların taşındığı konuların daha ayrıntılı anlaşılması mümkün olacaktır. Böylece Kazak Türkçesinden Türkiye Türkçesine, Türkiye Türkçesinden Kazak Türkçesine öykü, roman, eser aktarmalarını yapmak; dil öğretmek daha da kolaylaşacak ve her iki Türk lehçesinde kullanılan kalıp ifadelerinin anlamını içeren sözlükler hazırlanıp yayımlandığında aktarma problemleri azaltılacaktır.