Kabz (teslim alma) ve Güvence

Satın alma emriyle murâbaha yoluyla ürünü satmadan önce kuruluşun ürünü teslim alması bankaların güvence mantığına dayanır. Ticari faaliyetlerde kâr en önemli faktördür. Aynı şekilde murâbaha yoluyla finansal işlemlerde çeşitli kriterler olup bu kriterlerden güvence ve risk alma gibi kâr oranını sınırlandırma kriterleridir.

Dolayısıyla kâr gütmek isteyen ürünü güvence altına almak istemesiyle birlikte bozulma riskini de göze alır. Ancak bu işlemler mülkiyetin gerçekleşmesiyle olur.

Bununla birlikte bir şeyin mülk sahibi olmak güvencesinin de sahibine ait olması demektir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: "haraç bir damana karşılıktır¹⁵⁷" Buradaki harâc sözü ile kastedilen, satılan malın zatında var olan bir gelirden sağlanan fayda veya elde edilen semeredir.

157 AAOIFI, Faizsiz Bankacılık Standartları. s. 205.

58

Hatib Şirbîni bu konuda şöyle der: Daman başkasının zimmetinde sabit olan bir hakkın sorumluluğunu almak, ya da bir şeyi hazır edeceğini taahhüt etmek veya sorumluyu bulma sorumluluğunu yüklenmektir.¹⁵⁸

Zerkeşî ise daman kavramını şöyle tanımlamıştır: Bir şeyden çıkarılan ayni hak, menfaat veya gelirdir. Eşya müşterinin elinde telef olduğunda tazmin sorumluluğu müşterinindir. İşte bu tazminat riskine istinaden harâç, yani o eşyadan istifade hakkı da müşteriye aittir. Bu anlayışı ifade etmek üzere “el-ğanem fi mukâbeleti’l-ğarâm” kaidesi de satın alınan şeyin müşteri elinde bozulması halinde tazmin sorumluluğu da ona aittir.¹⁵⁹

Bu finansal işlemi gerçekleştirmek murâbaha işleminde müşteri tarafından satın alma vaadinin olması, bankanın müşterinin kartla satın aldığı ürünü güvence altına almasıyla aynı zamanda olması gerekmektedir. Ancak bazı bilimsel toplantılarda dile getirildiği üzere¹⁶⁰ evla olan bu vaatten uzak durmak, bunun yerine bankanın murâbaha yoluyla satmak istediği ürünü satın alma talebini güvence altına almak ve müşteri lehine hıyaru’ş-şart koşulunu uygulamasıdır. Satın alma vaadiyle gerçekleşen işlemin, belirli bir süre içerisinde talepten cayma hakkını da müşteriye vermiş olmaktadır.¹⁶¹

Faizsiz Finans Kuruluşları Muhasebe ve Denetleme Kurumu da konuyla alakalı olarak şunları ifade etmektedir: “Hükmi teslimle yetinilebileceğine ve varlıkların teslim alınma şeklinin o varlıkların yapısına göre farklılık arz edeceğine dair hüküm, İslam dininin malın teslim alınmasıyla ilgili olarak belirli bir şekil ve yöntem ortaya koymayıp bunu örf ve teamüle bırakmasına dayanır. Ayrıca teslim ile güdülen gaye, mal üzerinde tasarrufta bulunulmasını sağlamaktır. Dolayısıyla bu amacın gerçekleşmesini sağlayan ve mal üzerinde tasarruf imkânı veren her yöntem malın teslimi anlamına gelir. Faizsiz finans kurumunun malı, müşterisine murâbaha yoluyla satmadan önce hakikaten veya hükmen teslim alması gerekir.”¹⁶²

158 eş-Şirbinî, Muğni’l-muhtâc, Bilimsel Kitaplar Yayınevleri, Şam: Daru’l-Kalem, 1994, 2/446.

159 Ali Ahmed el-Nedvi, el-Kavaidu’l-Fıkhiye, Şam: Daru’l-kalem, 2000, s. 407. Ayrıca bkz: Zerkeşî, Ebû Bekir, El Mansur fil Kavaid, Tahkik: Teysir Ahmed, Kuveyt Vakıflar Bakanlığı, Kuveyt, 1985, 2/119

160 Ebû Ğudde, Absüssettar, Masrafiyye islâmiyye, hasâisuhâ ve âliyâtuhâ, ve tatviruhâ, el-Mu’temeru’d-düveli, Dımaşk, 2006, s. 15.

161 A.yer. 15.

162 AAOIFI, Faizsiz Bankacılık Standartları. s. 485.

59

Murâbaha konusu olan malın teslim alınması, finans kurumunun malın helak olması durumunda doğacak sorumluluğu üstlenmesini de sağlamak üzere şart koşulmuştur. Bu da söz konusu malın sorumluluğunun satıcının uhdesinden çıkıp finans kurumunun uhdesine geçmesi anlamına gelmektedir. Ayrıca satılan malın yarar ve hasarı ile ilgili hak ve sorumlulukların hangi aşamada finans kurumunun uhdesinden çıkıp müşterinin uhdesine geçtiğinin de tam olarak açıklığa kavuşturulması gerekir. Bu da murâbaha işleminin tarafları arasında malın mülkiyetinin intikal aşamalarını net olarak ayrıştırmayı gerektirmektedir.¹⁶³

Bankanın murâbaha konusu malı müşterisine satmadan önce teslim almasının gerekli oluşuna dair hüküm, finans kurumunun malı müşterisine satmadan önce o malın zarar görmesi durumunda ortaya çıkan masraflara katlanmasını sağlamaya yöneliktir.

Varlıkların teslim alınma şekli, o varlıkların yapısına ve bunların teslimine dair örf ve teamüle göre farklılık arz eder. Teslim, fiziki olabileceği gibi hükmi de olabilir.

Malın elden teslim alınması veya müşteriye ya da vekiline nakledilmesi durumunda fiziki/ gerçek teslim söz konusu olur. Ancak fiziki teslim bulunmasa bile alıcının tasarrufuna imkân sağlayacak şekilde tüm engellerin ortadan kaldırılması hâlinde hükmi ve itibari teslimden söz.¹⁶⁴ Taşınmaz malların teslimi, bunlar üzerinde fiilen tasarrufta bulunma imkânının verilmesi ve aradaki engellerin kaldırılması suretiyle olur. Dolayısıyla aradaki engeller kaldırıldığı hâlde müşterinin tasarrufta bulunmasına imkân sağlanmazsa teslimden söz edilemez. Taşınır malların teslimi ise, yapılarına göre değişiklik arz edebilir.¹⁶⁵

Malların yurt dışından satın alınması durumunda İslami bankanın veya vekilinin malla ilgili yükleme belgelerini teslim alması, malı hükmen teslim alması anlamına gelir. Güvenilir uygun yöntemlerle yönetilen antrepo idareleri tarafından düzenlenen ve malı simgeleyen depolamaya ilişkin belgelerin/antrepo beyannamesinin teslim alınması da aynı sonucu doğurur.¹⁶⁶

Şunu da belirtmek gerekir ki bankalar bu işlemlerde kendinde olmayan bir şeyi satmamaktadır. Çünkü vaad ve murâbaha sözleşmesi ve bankanın internet sitesindeki

163 AAOIFI, Faizsiz Bankacılık Standartları. s. 492.

164 AAOIFI, Faizsiz Bankacılık Standartları. s. 495.

165 AAOIFI, Faizsiz Bankacılık Standartları. s. 496.

166 AAOIFI, Faizsiz Bankacılık Standartları. s. 498.

60

tanıtım metinlerinden satış işlemi esnasında banka ve satıcı arasındaki diyalog şeklini görememekteyiz. Aynı zamanda banka her satış işlemini onaylıyor mu, yoksa bu yetkiyi daha önce imzalanmış olan vekâletnameyle müşteriye mi vermektedir?

Banka ürünün alınmasıyla sahibi konumuna gelmiştir. Müşterinin teslim almasından önce üründe her hangi bir bozukluk bankanın sorumluluğundadır. İnternet sitesindeki açıklamada bu konuya yönelik açıklama şu şekildedir:

“Kartla satın alınan mal, kaybolmaya, çalınmaya ve bozulmaya karşı özel garanti programına dâhildir. Garantili ürünleri satın almak için kartla satın alınan ürünlerin garanti süresini uzatma yoluna gidilebilir.”¹⁶⁷ Bu açıklamalardan anlaşıldığına göre banka, müşterinin kartla satıcıdan aldığı ürünü garanti altına almak istemektedir.