Şema 4.3 Kılıç Ali Paşa Camisi zemin kat planı, I.-IV.Bölgeler ve Taşıyıcı Sistem Dilimleri
(N. Köroğlu)
4.2
Modüler Sistem ve Taşıyıcı Yapı Elemanları Etkileşimi
Üst örtü / Kubbe
Kılıç Ali Paşa Camisi kapalı mekan kubbelerinden aşağıdaki veriler elde edilmiştir;
a. Aynı bölgede yer alan kubbelerin boyut ve biçimleri eşittir (Şema 4.2).
b. KB2-KB7 kubbeleri birer modülde yer alır.
c. Kubbeler;
•
Konumlarına,
•
Örttükleri alan boyutlarına,
•
Kubbelere ait taşıyıcı yapı elemanlarının konum, boyut ve biçimlerine
bağlı olarak farklılaşırlar.
d. Kubbelere ait yapı elemanlarının boyutları, kubbelerin örttüğü alan boyutları için
belirleyicidir.
Örneğin mahfil kubbelerinin oturduğu kemer boyutları farklılık gösterir. KB2, KB3, KB6,
KB7 kubbelerini taşıyan kemerlerin boyutları benzerdir. Bu sebeple KB2, KB3, KB6,
KB7 kubbelerinin örttükleri alanların boyutları yaklaşık olarak eşittir (Tablo 3.1). KB4 ve
KB5 kubbelerinin örttükleri mekanların boyutları da eşittir. Ancak KB4 ve KB5 kubbeleri
ana kubbeyle ilişkili olmayan kuzey mahfilinin köşelerindeki modüllerde yer alır.
Konumlanma özelliklerine bağlı olarak, KB4 ve KB5 kubbelerinin bulunduğu modülde
yer alan düşey taşıyıcılar ve kemerlerin boyut ve biçimleri KB2, KB3, KB6, KB7
kubbelerinin bulunduğu modüllerde yer alan düşey taşıyıcılar ve kemerlerin boyut ve
biçimlerinden farklıdır (Tablo 3.1).
e. YKB1 ve YKB2 yarım kubbeleri, geçiş öğeleri ile birlikte 1x2 modülde yer alır.
f.
Ana kubbe ile çoğu kubbelerde geçiş öğesi pandantiftir. Sadece YKB1 ve YKB2 yarım
kubbelerinde geçiş öğesi tromptur. Ancak mihrap üst örtüsü YKB3 yarım kubbesinde
geçiş öğesi, YKB1 ve YKB2 yarım kubbelerinden farklı olarak pandantiftir.
•
Kubbeleri taşıyan kemerler arasındaki boyut farklılıkları, geçiş öğelerinin boyutlarını
ve biçimlerini etkilemiştir (Bkz. Kılıç Ali Paşa Camisi Kubbeler Bölümü).
•
Yarım kubbelerde ve ana kubbede kullanılan geçiş öğeleri ana kubbe merkezli kuzey-
güney ve doğu-batı aksına göre simetriktir.
•
Ancak mahfil kubbelerinde (KB2-KB7) kullanılan pandantiflerin boyutlarında
farklılıklar görülmektedir. Pandantiflerin oturduğu kemer boyutları ile bulundukları
modülde kubbe tarafından örtülen mekan boyutları farklılaştığından pandantiflerin
boyutlarında da farklılıklar görülür.
•
Trompların köşe dolgularında kullanılan mukarnas yüksekliğinin mukarnasın
zeminden yüksekliğine oranı bütün tromplarda eşit olup 1/4.25’tir.
Üst Örtü / Tonoz
Kılıç Ali Paşa Camisi kapalı mekan tonozlarında aşağıdaki veriler elde edilmiştir;
a. Aynı katta ve aynı bölgede yer alan tonozlar benzer özellikler gösterir (Şema 4.1, 4.2).
b. Zemin kattaki TN01.1, TN01.5, TN01.6, TN01.10, TN01.11 ve TN01.15 tonozları birer
modülde yer alırlar. Buna karşılık, zemin kattaki;
•
TN01.2-TN01.4 adlı üç tonoz iki modüle,
•
TN01.12-TN01.14 adlı üç tonoz iki modüle,
•
TN01.7-TN01.9 adlı üç tonoz iki modüle,
mahfil katındaki,
•
TN02.1-TN02.9 adlı üç tonoz da yine iki modüle sığdırılmıştır.
c. Zemin kat ve mahfil katında II. Bölgede yer alan tonozları taşıyan yapı elemanlarının
boyutları birbirinden farklıdır. Bu farklılıklar tonozların örttüğü alanların ve buna bağlı
olarak tonozların boyutlarını belirlemiştir (Bkz. Kılıç Ali Paşa Camisi Tonozlar Bölümü).
Buna bağlı olarak tonozlar;
•
Konumlarına,
•
Örttükleri alanın boyutlarına,
•
Tonozlara ait taşıyıcı yapı elemanlarının boyut ve biçimlerine
bağlı olarak farklılaşırlar.
d. z2 ve z3 doğrultuları, zemin kat ve mahfil katı tonozlarının yaklaşık olarak kilit taşı
yüksekliklerini tanımlayabilir (Çizim 3.28, 3.29).
e. Zemin katta doğu ve batı mahfillerinde II. Bölgede ikişer modülde yer alan TN01.2-
TN01.4 (üç adet tonoz) ile TN01.7-TN01.9 (üç adet tonoz) tonozlarının boyutları eşittir.
Ancak mahfil katında ve yine II. Bölgede yer alan TN02.1-TN02.3 ile TN02.7-TN02.9
tonozlarının boyutları farklılık gösterir.
TN02.1-TN02.3 ile TN02.7-TN02.9 tonozlarını taşıyan düşey taşıyıcılar, zemin
kattaki düşey taşıyıcıların izdüşümünde konumlanır. Ancak düşey taşıyıcıların ve
kemerlerin boyutları mahfil katında farklılaşır. Konumları aynı olmasına rağmen
düşey taşıyıcıların ve kemerlerin boyutlarında meydana gelen bu farklılıklar mahfil
katındaki tonozların boyutlarını zemin katındaki tonozlardan farklılaştırmıştır. Aynı
zamanda zemin katta birbirine eşit olan üç tonozun boyutu mahfil katında
farklılaşmıştır (Çizim 3.32, 3.33).
f.
Tonozlara ait yapı elemanlarının konumu ve boyutları, tonozların örttüğü alan boyutları
için belirleyicidir.
Tonozların içinde yer aldıkları modüllerin konumlanma özelliklerine bağlı olarak,
tonozlara ait filayağı, ayak ve sütun ile kemer boyutlarında meydana gelen
farklılaşma, tonozların örttüğü alan boyutlarının farklılaşmasına sebep olmuştur
(Tablo 3.3) (Düşey taşıyıcı boyutları için Bkz. Düşey Taşıyıcılar Bölümü, Kemer
boyutları için Bkz. Kemerler Bölümü).
g. Zemin kat tonozlarının üzengi yükseklikleri değişkenlik gösterirken, mahfil katı
tonozlarının üzengi yükseklikleri eşittir.
Zemin kat tonozları dört köşede benzer taşıyıcı eleman tarafından taşınmadığından,
tonoz yaylarının üzengi yükseklikleri farklıdır. Bu farklılıklar tonozdan tonoza
olabildiği gibi aynı tonozun alt yapıya oturduğu dört köşede de görülebilmektedir.
Burada önemli özellik, benzer taşıyıcılara bağlanan tonoz yaylarının üzengi
yüksekliğinin eşit olduğudur. (Tablo 3.3) (Çizim 3.5). Ancak mahfil katındaki
tonozlar, dört köşede aynı taşıyıcı eleman tarafından taşınmamasına rağmen yine
de tonoz yaylarının üzengi seviyeleri eşittir.
benzerdir.
Zemin katta, tonoz yayları filayağı, ayak veya beden duvarlarındaki ayakların
gövdelerine, kemerler ise başlık ve konsollara oturur. Başka bir deyişle, tonozun,
aynı özellikteki noktalarının farklı tipteki yapı elemanları ile ilişkisi söz konusudur.
Buna bağlı olarak tonoz yaylarının açıklıkları ile kemer yaylarının açıklıkları
farklılık gösterir. Benzer biçimde tonoz yayının ve kemer yayının tepe noktalarının
yükseklikleri de eşit değildir. Bu biçimlenme tonoz ve kemer kavsinin biçim ve
boyut olarak farklılaşmasına neden olmuştur. Bu, TN01.1, TN01.2, TN01.4-
TN01.12, TN01.14, TN01.15 tonozlarında görülür.
Örneğin, TN01.2 tonozunun oturduğu KM01.31 kemerinin açıklığı 3.75 m. iken
tonozun yayının bu yöndeki açıklığı 4.37 m.dir. Kemer kilit taşı yüksekliği 5.75
m., bu yöndeki tonoz yayı kilit taşı yüksekliği ise 5.70 m.dir. Tonoz ve kemer
yaylarının açıklıkları ile zeminden yüksekleri arasındaki farklılıklar sebebiyle
kemer ve tonoz kavsi, biçim ve boyut olarak birbirinden farklıdır (Şema 4.4).
Bir diğer örnek TN01.1 tonozunu ele alırsak; tonozun oturduğu KM01.5 kemerinin
tonoz ve kemer yaylarının açıklıkları arasındaki fark kemerlerin üzengi
seviyelerinde toplamda
∗0.66 m.dir. Bu fark kemer tepe noktasına yaklaştıkça
azalmakta ve tepe noktasında 0.05 m.ye düşmektedir
∗∗. Kemerin filayağına
bağlanırken oturduğu başlığın filayağından taşma mesafesi ile beden
duvarlarındaki ayağa bağlanırken oturduğu konsolun ayaktan taşma mesafesi farklı
olduğundan kemer ve tonoz yayı görünüşte simetrik bir biçimlenme göstermez
(Çizim 3.27, 3.28) (Resim 3.24).
Ancak mahfil katındaki tonozlarda, kemer açıklıkları ile tonoz yaylarının
açıklıkları eşittir ve kemerlerin kilit taşı yüksekliği ile o yöndeki tonoz yaylarının
kilit taşı yüksekliği farklı olmasına rağmen biçimsel olarak benzer olduğundan,
kemer ve tonoz yaylarının kavsi, boyut ve biçim olarak benzerdir. Mahfil katındaki
tonozlarda, zemin kattaki tonozlardan farklı olarak kemer yayları ile tonoz
yaylarının kavsi paraleldir. Kemer yayları ile tonoz yayları tonozun dört köşesinde
de plan düzleminde aynı noktalara oturur. Ancak kesit düzleminde yayların
∗ Kemerin filayağına bağlanırken oturduğu başlığın filayağından taşma mesafesi ile beden duvarlarındaki ayağa bağlanırken oturduğu konsolun ayaktan taşma mesafesi farklıdır. Kemer açıklığı ile tonoz yayının açıklığı arasındaki fark bu sebeple değişebileceğinden ölçü toplam olarak verilmiştir.
∗∗ Tonoz aksından alınan kesitte (Çizim 3.16, 3.27, 3.28), tonoz kaburgalarının görünüşe girmesi sebebiyle bu fark görülememektedir.
arasında, tüm yay boyunca eşit devam eden 0.40 m.lik bir fark bulunur. Tonoz ve
kemer yayları boyut ve biçim olarak eşit olmasına rağmen zeminden yükseklikleri
farklılık gösterir (Çizim 3.28, 3.29).
Belgede
Mimar Sinan camilerinde strüktür morfolojisi üzerine bir araştırma: Kılıç Ali Paşa Camisi
(sayfa 164-169)