Joseph Kosuth

Sanatın yerini felsefeye bırakacağı Hegel Teorisi’nin hayat bulması Kavramsal Sanatla birlikte net olarak ve kabul görerek gerçekleşmiştir. Felsefenin temel gereçleri olan dil ve yazı, Kavramsal sanatçı Kosuth’un çalışmalarında malzeme olarak kullanılmıştır. Söz konusu nesnelerin hem üç boyutlu hem de iki boyutlu varlıklarıyla bir aradalığını mümkün kılınmıştır. Resim 44’teki çalışmasında sanatçı ele aldığı nesnenin kavramsal metnini, fotoğrafını ve kendisini bir arada kullanmıştır. Burada kavramın ve düşüncenin, en az sanat nesneleri kadar önemli olduğunu vurgulamıştır.

Kavramsalcılığın sanata getirdiği yeni üretim tarzı, düşünce ve fikir üzerinde kurulmaktadır. Ancak sanatın sınırlarını tamamen ortadan kaldıran bu yeni sanat tarzı, her düşüncenin eyleme dönüşmesi ve bir sanat olabileceği anlamına gelmemektedir. “Amerikalı sanatçı Sol LeWitt’in Artforum dergisinde 1967’de

yayımlanan bir yazısında dediği gibi “kavramsal sanat sadece fikir iyi olduğu zaman iyidir.”154

Kosuth’un sanat anlayışını, özelde resim sanatına dönük değil, sanatın kendisini kavramsal boyutta düşündürmeye dönük felsefi bir gayret olarak görmek mümkündür. Resim sanatının teknik boyutta kendini tekrara düşürüyor olması, sanatın sonunun geldiği anlamını taşımamaktadır. Kosuth’un düşüncesi, felsefenin ışığında, sanatın sonsuz bir olasılık olduğunu düşündürmektir.

“Gençken felsefeyle çok ilgilendim ve bir bakıma beni kurtardı, çünkü belli bir anda sanat endüstrisine ve içinde yetiştiğim sanat anlayışına baktım ve gördüm ki resme inanmamaya başlıyorum, -ki bu modernizme inanmamak demekti. Ama sanata inanıyordum. Devam etmek için yeni pratikler bulmam gerekti. Felsefeye ilgim, özellikle Wittgenstein ve dil felsefesine, özellikle son dönemine olan ilgim bir sanat eserinin ne olabileceğine dair fikrimi değiştirmeye yaradı.”155

154 _{Will Gompertz, Pardon Neye Bakmıştınız?, 1. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2015, s. 266.} 155 _{Açık Radyo 94.9, Açık Dergi, Açık Dergi’de Joseph Kosuth’la Söyleşi,}

Resim 44: Joseph Kosuth, Bir ve Üç Sandalye, 1965, Sandalye: 82x37.8x53cm., Fotoğraf paneli: 91.5x61.1cm., Metin paneli: 61x76.2cm., Modern Sanat Müzesi,

New York

3.2.3.4. Kazuo Shiraga

Sanata kavramsal temelde sunulan bakış, Performans Sanatı adı altında yeni pratikleri de beraberinde getirmiştir. İnteraktif ve izleyici için katılımı eğlenceli olan, belli bir yeri, zamanı olamayan bir sanat pratiğidir. “Performans sanatı güzel

sanatların gerilla koludur, beklenmedik anlarda ortaya çıkma alışkanlığı vardır, tuhaf varlığını ansızın hissettirir ve ardından söylentilerin ve efsanelerin güvenilmez tarihindeki yerini almak üzere çekilir.”156

Shiraga, dönemin savaş koşullarına ve ekonomik çalkantılara karşı, sanatın dilinde denenmemişi deneme perspektifi ile hareket ederek, görüşlerini açıktan ifade etmenin yanında, ürettikleri çalışmalarda dolaylı olarak sergilemeyi başarmış bir sanatçıdır. Geleneksel sanat ezberinin dışında çalışmalar yaparak, resme etkileyici yeni bir soluk kazandırmanın yanında disiplinler arası bir tavrı desteklemiştir.

Shiraga, çamurla güreşerek gerçekleştirdiği Resim 45’teki performansı, sanatın sınırlarını zorlamış, performans sonrası zeminde oluşan hareket görüntüsü

resimsel bir nitelik kazanmıştır. Ortaya çıkan resmin malzemelerinin sadece sanatçı bedeni ve çamur olmasından kaynaklı dikkat çekicidir. Performans sanatında sanatçılar, sanatlarının malzemesi olarak bu defa da kendilerini kullanmışlardır.

Resim 45: Kazuo Shiraga, Çamura Meydan Okuma, 1955, Performans, Birinci Gutai Sanat Sergisi, Tokyo

3.2.3.5. Jannis Kounellis

Yoksul sanat anlamına gelen Arte Povera, sanattaki tüm disiplinlerin; enstalasyondan heykele, resimden kolaja, performans gibi pratiklerin kaynaştırılabilmesi, birleştirilebilmesi üzerinde durmaktadır. Arte Povera, içinde bulunduğu kapitalist tüketici topluma, sanat piyasasının ticari çarklarına, sanat mekanlarının ve nesnelerinin kategorizasyonuna (canlı hayvanlar, organik-inorganik malzemeler, doğa yasaları, gündelik nesneler vb. sanatlarının temel fikir kaynağı ve malzemeleridir), hiyerarşiye ve kutsamaya karşı ters düşmeyi, zıtlaşmayı ifade etmektedir.

“Tüketim toplumunun yenilik takıntısından, artan cehaletinden ve tarihle ilgilenmez hallerinden kaygı duyuyorlardı. Yaklaşımları sadece pek çok diğer modern sanat hareketinin yaptığı gibi sanatla yaşam arasındaki engelleri kaldırmaya

çalışmaya değil, ama ayrıca farklı sanat disiplinleri arasındaki engelleri de kaldırmaya dönüktü.”157

Kounellis, geleneksel sanat tabularını yıkan, sanat malzemesi seçimleri arasında en radikal olanını seçen sanatçıdır diyebiliriz. Kullandığı bir yığın kullanım nesnesinin dışında, canlı hayvanlar ilk defa ‘sanatsal ifade-eleştiri’ noktasında araç olarak kullanılmıştır.

1969 yılında Roma’daki L’Attico Galerisi’nde sergilediği Resim 46’daki çalışmada, on iki canlı atı iple galerinin duvarlarına bağlayarak resim sanatına gönderme yapmış olan sanatçı, sanata ne denli deneysel yaklaştığını da göstermiştir.158

Sanatçı bu çarpıcı çalışması ile bir otomobil mağazasıyla aynı izlenimi çizdiğini düşündüğü modern sanat mekanının pırıl pırıl beyaz duvarlarını kirletmiş, satılamayacak böylesi bir iş üreterek, sanatın ticarileşmesine karşı çıkmıştır.159

Resim 46: Jannis Kounellis, İsimsiz (12 At), 1969, Yerleştirme, New York

157 _{Will Gompertz, a.g.e., s. 274.} 158 _{Osman Erden, Çağdaş…, s. 59-61.} 159 _{Will Gompertz, a.g.e., s. 276.}

3.2.3.6. Robert Smithson

1950 sonrasında gelişen pek çok sanat anlayışlarına, 1960 sonrası dönemde Arazi Sanatı da eklenmiştir. Ortaya çıkışı dönemin sosyal, kültürel, teknik ve politik gelişmelerinden bağımsız değildir. Dönemin galeri ve müzelerinin ticarileşmesi, onay mercii haline gelmeleri ve sanatçıların kimlik mücadelesi için bağ kurmak zorunda kaldıkları mecburi muhatap kanalı olmalarından doğan bir protesto olarak da yorumlamak mümkündür.

“Akımın öncü sanatçılarından Robert Smithson’ın dediği gibi, “fırça yerine buldozer” kullanan bu sanatçılar, çoğunlukla gelip geçici olan, ama aralarında binlerce yıl yaşamaya aday örneklerin de bulunduğu birçok ilginç ‘arazi enstalasyonu’na imza atmışlardır. “Arazi Sanatı”, “Yeryüzü Sanatı”, “Çevre Sanatı”, “Toprak Sanatı” gibi çeşitli terimlerle anılan bu yaklaşımın temelinde, sanatçıların geleneksel galeri mekanlarına yönelik tepkisinin yanı sıra tam da bu dönemde gelişmeye başlayan çevreci hareket vardır.”160

Mekanın ve malzemelerin tamamen doğal koşullardan oluştuğu, sürekliliğinin ise doğanın kendi döngüsünce müsaade ettiği oranda mümkün olduğu ve değişimin doğa olaylarına bağlı olduğu bir sanat anlayışı ile karşılaşmaktayız. Bu, bilindik anlamda sanatın mülkiyetleştirilmesine, sanat eserinin kendi süreci hakkında söz hakkının insan faktörünün eline bırakılmasına karşı yeni bir sanatsal ve ekolojik duruştur. Robert Smithson’ın Resim 47’de gösterilen “Sarmal Dalgakıranlar” adlı çalışmasının bir dönem sular altında kalıp 2000’lerden sonra tekrar su yüzeninde görülmesi buna örnektir. Bu bakımdan arazi sanatının takındığı özgün tutum ile sanat, sanat eseri, sanat malzemesi gibi geleneksel bakış açılarına getirdiği yenilikler noktasında önem arz etmektedir.

Sanatçı, yaklaşık yedi bin ton toprak kullanarak gerçekleştirdiği bu eserinde, özellikle endüstriyel bir bölgede inşa ederek; insan-doğa, yaşam-ölüm döngüsünün bir ifadesi olan entropi fikrini işlemiştir. Sanatçının planlarına karşı gelecek bir

şekilde doğal sebeplerle bir dönem sular altında kalmış olan bu çalışma, 2000’li yılların başında yeniden su yüzeyinde görülmüştür.161

“Spiral Dalgakıran dünyanın en büyük barometresine dönüştü: Çevremizle ilişkimizin durumunu ve etrafımızdaki –tüketim toplumu, küreselleşme gibi- yapıların davranışlarımızı nasıl etkilediğini gösteren dev bir gösterge. Sol LeWitt’in dediği gibi “kavramsal sanat sadece fikir iyiyse iyidir” ve Robert Smithson’ın Spiral Dalgakıran işi çok iyi bir fikirdi.”162

Resim 47: Robert Smithson, Sarmal Dalgakıran, 1970, Bazalt kaya, tuz kristalleri, toprak su, 4.572x457.2m., Büyük Tuz Gölü, Utah

161 _{Ahu Antmen, a.g.e., s. 252.} 162 _{Will Gompertz, a.g.e., s. 282.}

SONUÇ

Resim sanatı bireylerin ve dolayısıyla toplumların içinde bulundukları gerçekliği ifade eden, onu yansıtan ve onu etkileyen önemli bir görsel sanat alanıdır. Resim sanatının gelişim seyrini etkileyen, resim sanatı tarihinde milat kabul edilebilecek dönemler bulunmaktadır. Rönesans dönemi, Endüstri Devrimi ve II. Dünya Savaşı sonrası Soğuk Savaş politikaları kendi dönemlerinde toplumsal kültürü temelden etkileyen, sanata, sanatçıya ve sanat izleyicisine yüklenen anlamları sorgulatan ve sanat dünyasına yeni sorular kazandıran dönemlerdir. Rönesans dönemi ve sonrası ressamlar, sanatçı kimliklerini kazanmış, sanatta özerkliklerini ilan edebilmiş ve kişisel tutumlarını sanatlarında göstererek peşi sıra bir dizi resim akımını yaratmaları ile sanat eserlerinde özgün örnekler ortaya çıkaran kişiler olmuşlardır.

Endüstri Devrimi ile birlikte bilimsel ve teknolojik gelişmelerin hız kazanmasının yanında, gelişen devlet yapılanmalarının kurumsallaşan sanat politikaları üzerinden, sanat alanında daha planlı bir kültürel dönüşüm yaşanmıştır.

Makineleşmenin getirdiği seri üretim modeli resim sanatında da yansımasını bulmuş, bunun yanında moda, reklam endüstrisi gibi etkenlerle kültürel kodların kitleler tarafından seri tüketimi başlamıştır. Kapital değerlerin getirdiği rekabet ortamı, sanat piyasasını yaratmış, sanatçı oluşan bu sanat piyasası içerisinde sanatsal üretimlerinin ticari rekabet boyutuyla da tanışmıştır. İlerleyen dönemlerde toplumsal olaylar, teknolojik gelişmeler, kurumsallaşma ve piyasa olgusuna dönük eleştirel tutumlar da resim sanatı örnekleri üzerinden kendisini göstermeye başlamıştır. 1900’lerden sonra artık sanatın geleneksel yöntemlerinin dışında kalan hazır nesnelerin kullanılması ve sanatçıların sanatın makineleşeceğine dönük gelecek tehayülleri sanat pratiklerini etkileyen önemli dinamiklerdir. Bu sorgulamalar sonucunda, sanat eserlerinde özgünlüğün kriterleri arasında geleneksel teknik ve üslubun özgün üretimlerinin yanında gündelik nesnelerin kullanıldığı kolaj, asamblaj, enstalasyon gibi fikirsel düzlemde yaratıcı pratikler resim sanatında yerini almıştır.

1950’lere gelindiğinde ise dünya iki büyük Dünya Savaşını geride bırakmış, toplumlar kutuplaşmış, sanat kurumları ise hiç olmadıkları kadar örgütlü, planlı bir kültürel dönüşümün merkezleri haline gelmiştir. Elindeki savaş teknolojisi ile Dünyanın süper gücü konumundaki Amerika, soğuk savaş döneminde egemenliğinin kültürel ve sanatsal alanlarda sağlayacağı üstünlüğe bağlı olduğunu görerek ekonomik yatırım ve stratejilerini bu alanlar üzerinde yapmıştır. Adına tüketim

kültürü dediğimiz toplumsal olgu, tam da bu zamanlarda oluşmaya başlamıştır.

Tüketim kültürü, taşıdığı yoğun görsel argümanlarla; reklam, moda ve sokak kültürü üzerinden sanatçıların üretimlerine içerik ve malzeme kullanımı noktasında ilham veren yeni görsel veriler sunmuştur. Tüketim kültürünün gelişimi ile birlikte ortaya çıkan Pop Art, görsel ve materyal argümanlarını yoğun bir şekilde kullanarak dönemin hakim sanat akımı olan Soyut Dışavurumculuğu aşan, popülaritesi ile yaygınlık kazanan bir sanat akımı olarak önemli bir yerdedir.

Pop Art ile birlikte sanata dair yeni bir anlamın önü açılmıştır. Pop Art, Kübizmin kazandırdığı kolaj, asamblaj gibi tekniklerin sanatçıya sunduğu malzeme özgürlüğü ile popüler kültür ve tüketim toplumunun gündelik imge ve nesnelerini resim yüzeyinde doğrudan yapıştırarak ya da baskı tekniklerine dayalı üretimlerde bulunarak harmanlamıştır. Pop Art yakaladığı bu yeni sanat üslubu ile özgünlük anlayışına temelden etki eden orijinal eserler ortaya koymuştur. Devam eden süreçte, bir yandan tüketim kültürünün etkisinde, toplumsal yaşama, devletlerin sanat ve çevre politikalarına ve özde resim sanatına dönük eleştiri ve sorgulamalar ise sanatçıların daha fikir odaklı, kavramsal temelde üretim yapmalarına zemin hazırlamıştır. Böylesi bir kültürel iklimin akabinde Kavramsal Sanat, Yoksul Sanat, Arazi Sanatı, Performans Sanatı, Minimalizm, Yeni Gerçekçilik gibi özgünlüklerini farklı motivasyon kaynaklarından edinen, geleneksel resim sanatı algısını kökten değiştirecek sanat akımları meydana gelmiştir. Pop Sanat, kimi zaman kiç eserler ile aynı minvalde eleştiri alsa da, sanatı gündelik hayatın parçası oldurmayı başarmış, kavramsal düşünce ise sanata bir felsefe ve anlam kazandırmıştır. Sanat artık kendisini var eden geleneksel yöntem, malzeme ve içerik sınırlamasını aşmış, bu bağlamda sanat tarihinde yer etmeye hak kazanmanın kriterlerinden biri olan özgünlüğe karşılık gelecek pratikler çoğalmıştır. Artık her şey resmin malzemesi

olabilir, her mekan resmin sunum alanı olabilir ve her konu resmin içeriği olabilir. Resim sanatında amaç; resmin geleneksel malzemeleri ile özgün bir üslup yaratabilmekken, artık özgün bir malzemenin, mekanın ve konunun kavramsal bir temelde zekice oluşturulmuş harmanı ve onun biricik etkisini yakalayabilmek olmuştur. Bu anlamda Pop Sanat gündelik eşyalar ve imajları eserlerinde kullanarak özgünlüğü tüketim kültüründe aramıştır. Resim sanatında özgünlüğün yakaladığı çeşitliliğin hikayesi; tüketim kültürünün toplumlar üzerindeki bayağı etkisinin, sanatçı duyarlılığı ile nasılda niteliksel, çoğulcu, kapsayıcı, herkes için anlaşılabilir bir anlama dönüştürüldüğünün hikayesidir.

Empresyonistlerin fırça vuruşlarında aranan özgünlük, artık bir kullanım nesnesi olan kaşığın asamblajda sanat nesnesi olarak kullanımında da aranmaktadır. Kounellis’in resim galerisinde atları sergilemesindeki sanatsal eleştiriden, Smithson’ın Sarmal Dalgakıran’ının alınıp satılamayacak olması sanatın metalaşmasına dönük, varoluşu doğaya bağlı kılınan, ifadenin estetikle buluşan örneklerine değin, sanatın evrimsel sürecinde özgünlüğe fikirsel düzlemde de tartışılabilen bir zemin kazandırdığı görülmektedir.

Sonuç olarak; 1950 sonrasında resim sanatı, her ne kadar eş zamanlı olarak meydana gelen pek çok sanat pratiğine sahne olsa da, sadece ait oldukları dönemde ses getirmeleri ile değil, zaman faktörüne bağlı yakaladıkları geçerlilikleri ile resim sanatı tarihinde kendilerine yer bulabilmiş özgün pratiklerdir. Ezber bozan bu sanat örneklerinden çıkartılacak sonuç; sanatın geldiği noktada, artık onu felsefeden bağımsız düşünemeyeceğimizdir. Bugünde ve gelecekte kendisini tekrar eden sanatsal bir sürecin aksine, özgünlüğü yakalayabilmek özgür akla, eleştirel düşünme becerisine, sağduyuya ve sanatçı duyarlılığına sahip bireylere bağlı olduğunu görmekteyiz.

KAYNAKÇA/BİBLİYOGRAFYA

Kitaplar

Adorno, Theodor W., Kültür Endüstrisi-Kültür Yönetimi, Çevirenler: Nihat Ülner, Mustafa Tüzel, Elçin Gen, 7. Baskı, İstanbul, 2012.

Antmen, Ahu, 20.Yüzyıl Batı Sanatında Akımlar, Çeviren: Ahu Antmen, 3. Baskı, İstanbul, 2010.

Artun, Ali, Çağdaş Sanatın Örgütlenmesi, 2. Baskı, İstanbul, 2012.

Barrett, Terry, Neden Bu Sanat, Çeviren: Esra Ermert, 1. Baskı, İstanbul, 2015. Batur, Enis, Modernizmin Serüveni, 1. Baskı, İstanbul, 2015.

Baudrillard, Jean, Nesneler Sistemi, Çevirenler: Oğuz Adanır, Aslı Karamollaoğlu, 1. Baskı, İstanbul, 2010.

Baudrillard, Jean, Sanat Komplosu, Yayına Hazırlayan: Işık Ergüden, Dizi Editörü: Ali Artun, 4. Baskı, İstanbul, 2012.

Baudrillard, Jean, Tüketim Toplumu, Çevirenler: Hazal Deliceçaylı, Ferda Keskin, 6. Basım, İstanbul, 2013.

Benjamin, Walter, Pasajlar, Çeviren: Ahmet Cemal, 11. Baskı, İstanbul, 2014. Berger, John, Görme Biçimleri, Çeviren: Yurdanur Salman, 12. Baskı, İstanbul, 2006.

Berger, John, Picasso’nun Başarısı ve Başarısızlığı, Çevirenler: Yurdanur Salman, Müge Gürsoy Sökmen, 5. Baskı, İstanbul, 2010.

Berger, John, Görünüre Dair Küçük Bir Teoriye Doğru Adımlar, Çeviren: Bülent Somay, 5. Baskı, İstanbul, 2011.

Bewes, Timothy, Şeyleşme, Çeviren: Deniz Soysal, 1. Baskı, İstanbul, 2008. Bolla, Peter de, Sanat ve Estetik, Çeviren: Kubilay Koş, 2. Baskı, İstanbul, 2012.

Clark, Toby, Sanat ve Propaganda, Çeviren: Esin Hoşsucu, 2. Baskı, İstanbul, 2011. Danto, Arthur C., Sıradan Olanın Başkalaşımı, Çevirenler: Esin Berktaş, Özge Ejder, 1. Baskı, İstanbul, 2012.

Danto, Arthur C., Sanat Nedir, Çeviren: Zeynep Baransel, 1. Baskı, İstanbul, 2014. Erden, Osman, Çağdaş Sanat Hakkında Bilmeniz Gereken Her Şey, 1. Baskı, İstanbul, 2012.

Erden, Osman, Modern Sanat Hakkında Bilmeniz Gereken Her Şey, 1. Baskı, İstanbul, 2012.

Featherstone, Mike, Postmodernizm ve Tüketim Kültürü, Çeviren: Mehmet Küçük, 3. Baskı, İstanbul, 2013.

Foster, Hal, Gerçeğin Geri Dönüşü, Çeviren: Esin Hoşsucu, 1. Baskı, İstanbul, 2009. Gans, Herbert J., Popüler Kültür ve Yüksek Kültür, Çeviren: Emine Onaran İncirlioğlu, 4. Baskı, İstanbul, 2014.

Giddens, Anthony, Modernliğin Sonuçları, Çeviren: Ersin Kuşdil, 6. Baskı, İstanbul, 2014.

Giderer, Hakkı Engin, Resmin Sonu, Ütopya Yayınevi, ISBN 975-6361-00-X. Gombrich, E.H., Sanatın Öyküsü, Çevirenler: Erol Erduran, Ömer Erduran, 5. Baskı, Çin, 2007.

Gompertz, Will, Pardon Neye Bakmıştınız?, Çeviren: Süreyya Evren, 1. Baskı, İstanbul, 2015.

Grömling, Alexandra, Michelangelo, Çeviren: Dilek Zaptcıoğlu, 2005. Grzymkowski, Eric, Sanat 101, Çeviren: Orhan Düz, 2. Baskı, İstanbul, 2015.

Guilbaut, Serge, New York Modern Sanat Düşüncesini Nasıl Çaldı, Çeviren: Elif Gökteke, 1. Baskı, İstanbul, 2009.

Harris, Jonathan, Yeni Sanat Tarihi, Çeviren: Evren Yılmaz, 1. Baskı, İstanbul, 2013. Harrison, Charles – Wood, Paul, Sanat ve Kuram, Çeviren: Sabri Gürses, 1. Baskı, İstanbul, 2011.

Harvey, David, Postmodernliğin Durumu, Çeviren: Sungur Savran, 6. Baskı, İstanbul 2012.

Hodge, Susie, Gerçekten Bilmeniz Gereken 50 Sanat Fikri, Çeviren: Emre Gözgü, 4. Baskı, Ankara, 2015.

Horkheimer, Max, Akıl Tutulması, Çeviren: Orhan Koçak, 9. Baskı, İstanbul, 2013. İpşiroğlu, Nazan- İpşiroğlu, Mazhar, Sanatta Devrim, 5. Baskı, İstanbul, 2011. İpşiroğlu, Nazan- İpşiroğlu Mazhar, Oluşum Süreci İçinde Sanatın Tarihi, 4.Baskı, İstanbul, 2012.

Kandinsky, Wassily, Sanatta Ruhsallık Üzerine, Çeviren: Gülin Ekinci, İstanbul, 2013.

Krausse, Anna-Carola, Rönesanstan Günümüze Resim Sanatının Öyküsü, Çeviren: Dilek Zaptcıoğlu, Almanya, 2005.

Kulka, Thomas, Kitch ve Sanat, 1. Baskı, İstanbul, 2014.

Kuspit, Donald, Sanatın Sonu, Çeviren: Yasemin Tezgiden, 2. Baskı, İstanbul, 2006. Labno, Jeannie, Rönesans-Ayrıntıda Sanat, Çeviren: Elif Dastarlı, 1. Baskı, Çin, 2012.

Leppert, Richard, Sanatta Anlamın Görüntüsü, Çeviren: İsmail Türkmen, 2. Baskı, İstanbul, 2009.

Lynton, Norbert, Modern Sanatın Öyküsü, Çevirenler: Prof. Dr. Cevat Çapan ve Prof. Dr. Sadi Öziş, 3. Baskı, Çin, 2004.

Murray, Chris, 20. Yüzyılda Sanatı Okuyanlar, Çeviren: Suğra Öncü, 1. Baskı, İstanbul, 2009.

Perniola, Mario, Sanat ve Gölgesi, Çeviren: Kemal Atakay, 1. Baskı, İstanbul, 2015. Phillips, Sam, ...İZMLER Modern Sanatı Anlamak, Çeviren: Derya Nüket Özer, 1. Baskı, Çin, 2016.

Sayın, Zeynep, İmgenin Pornografisi, 2. Baskı, İstanbul, 2009.

Shinner, Larry, Sanatın İcadı, Çeviren: İsmail Türkmen, 3. Baskı, İstanbul, 2013. Sözen, Metin- Tanyeli, Uğur, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, 10. Basım, İstanbul, 2011.

Spence, David, Cézanne, Çeviren: İlker Sevinç, 2. Baskı, İstanbul, 2015. Spence, David, Rembrandt, Çeviren: İlker Sevinç, 3. Baskı, İstanbul, 2015. Şişman, Ahmet, Sanata ve Sanat Kavramlarına Giriş, 1. Baskı, İstanbul, 2011. Thompson, Jon, Modern Resim Nasıl Okunur, Çeviren: Firdevs Candil Çulcu, 1. Baskı, İstanbul, 2014.

Tunalı, İsmail, Marksist Estetik, 3. Basım, İstanbul, 2003.

Tunalı, İsmail, Felsefenin Işığında Modern Resim, 8. Baskı, İstanbul, 2011. Tunalı, İsmail, Estetik Beğeni, 2. Baskı, İstanbul, 2011.

Turani, Adnan, Çağdaş Sanat Felsefesi, 9. Baskı, İstanbul, 2011.

Warhol, Andy, Andy Warhol Felsefesi, Çeviren: Elif Gökteke, 2. Baskı, İstanbul, 2011.

Wölfflin, Heinrich, Sanat Tarihinin Temel Kavramları, Çeviren: Hayrullah Örs, 2. Baskı, İstanbul, 1985.

Yapı Kredi Yakınları, Tarih Boyunca Sanat, Çevirenler: Dilek Şendil, Süreyya Evren, 1. Baskı, İstanbul, 2015.

Tezler

Arık, Zeynep, Anatomi Tarihi ve Leonardo da Vinci, (Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Anatomi Programı Basılmamış Bilim Uzmanlığı Tezi), Ankara 1987.

Baransel, Zeynep, Kathe Kollwitz Ve Edvard Munch Baskı Resimleri, (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Resim Ana Sanat Dalı Resim Programı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2009.

Başar, Sevgi, Toplumsal Değişimler Açısından Picasso’nun “Guernica”, El

Greco’nun “5. Mührün Açılışı”, Goya’nın “Mayıs’ın 3’ü” Adlı Resimlerinin İncelenmesi, (Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Resim Ana Sanat Dalı,

Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2006.

İlkan, Ayşenur, Soğuk Savaş Döneminde ABD- SSCB Kültürel Politikalarının Sanata

Yansıması: Soyut Dışavurumculuk ve Sosyalist Realizm, (Mimar Sinan Güzel

Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Batı Sanatı Ve Çağdaş Sanat Programı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2009. Meral, Esra, Barok Dönem Ölüdoğa Resminde Kullanılan Nesneler Ve Kendi

Çalışmalarıma Yansımaları, (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Resim Ana Sanat Dalı Resim Programı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2007.

Öznülüer, Abdulkadir, Teknolojik Gelişmelerin Modern Sanata Etkileri, (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Resim Ana Sanat Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum 2014.

Öztaşkın, Pınar, İtalya’da Rönesans Resim Sanatı (Botticelli), (Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri 2011.

Şentürk, Gülümser, Leonardo da Vinci Eserlerinin Estetik Eğitimi Açısından

Bölümü Resim-İş Öğretmenliği Ana Bilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2013.

Temel, Baybora, Sanat Eserlerinin Yapay Sinir Ağları İle Özgünlük Tespiti Ve

Ayrıştırılması, (Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Güzel Sanatlar Ana

Bilim Dalı Resim-İş Öğretmenliği Bilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2009.

Türkmençalıkoğlu, Saniye, Sanat Eserindeki Özgünlük Kavramı Ve Hazır Nesne, (Erciyes Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Resim Ana Sanat Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri 2012.