Jeopolitik Çalışmalar

Soğuk Savaş döneminin Uluslararası İlişkiler disiplinine kattığı en önemli konuların başında Jeopolitik çalışmaları gelmektedir. Jeopolitik 1940’ların sonlarından beri, ana dönem olarak 1970’leri saymazsak eğer, neredeyse unutulmaya yüz tutmuş bir yaklaşımdır aslında.49Jeopolitik çalışmalar Soğuk Savaş döneminde parlak günlerini yaşasa da aslında günümüz Uluslararası İlişkiler disiplinin entelektüel alt yapısının oluşturulmasın da önemli bir mirasa da sahiptir. 1939-1945 yıları arasına Nazi Almanyasının dış politik söylemlerini kurgularken faydalandığı Jeopolitik çalışmalar, toprak ilhakı ve revizyonist (değişimci) politikalarla birlikte anılması onu pejoratif bir kimliğe bürünmesine neden olmuştur.50 Jeopolitik Çalışmalar daha çok coğrafya ve spesifik olarak siyasi coğrafya başlığı altında ele alınan bu yaklaşım, Uluslararası İlişkiler disiplinin doğması ile birlikte, bu disipline de en azından Realist yaklaşıma yakın duran, analize devlet, ulus ve güç gibi kavramları merkeze alan, özellikle güvenlikçi, stratejist ve militarist kesimlerce hiç de azımsanmayacak bir ilgi görmüştür.51 Bu ilgi maalesef Realizm veya Neo-Realizm gibi ayrı bir teorik çalışma olarak görülmemiş ve Jeopolitik çalışmalar teori dışı bırakılıp Bilimsi- Sahte Bilim – Bilime Benzemeyen paradigmalar içersinde değerlendirilmiştir.52 Jeopolitik çalışmaları teori olarak görülmese de epistemolojik ve ontolojik anlamda bir disiplin türü olan Uluslararası İlişkilerin analiz edilmesinde önemli rol oynayan Dış Politika Analizi alanında önemli bir rol oynamaktadır. Dış Politika Analizinde, özellikle Westphalian sonrası yapının egemeni olan Ulus-Devlet ( Modern-Devlet) birimlerinin kendi aralarında ki ilişkilerini anlamamızda Jeopolitik Çalışmaları önemli referans kaynaklarını oluşturmaktadır. Gerçekten de çevresel faktörlerin sadece bir ülkenin dış politikasını belirlemekle kalmadığı, insanlık tarihi boyunca tüm toplumları ve bütün siyasi eylem, işlem biçimleri de derinden etkilediği genel olarak

49

Çalış Şaban, Özlük Erdem, Jeo-Politik: mekanın Siyasallaştırılması ve Suistimali, Uluslararası Politikayı Anlamak ’Ulus-Devlet’ten Küreselleşmeye’, Dağı Zeynep (Ed.), İstanbul 2007, s 153.

50

Geoffrey P., “Geopolitics. Past, Present And Future”, Pınter, 1998, s. 9. 51

Çalış, Özlük, a.g.e. s. 153. 52

Morgenthau H.” Politics Among Nations, The Struggle for Power and Peace”, Alfred Knopf Press, New York, 1997, s.158.

herkes tarafından da biliniyor.53 Bu bağlamda Platon’dan İbn-i Haldun’a, Bodin’den Montesquie’ye kadar bir çok siyaset felsefecisi çevresel koşulların ve bu bağlamda da mesela iklimin birey ve toplumlar üzerinde ki muhtemel etkileri üzerinde durmuşlar, zaman zaman politika yapımcıların konunun ehemmiyetine dikkatlerini de çekmeye çalışmışlardır.54 Atinalı tarihçi Thucydides’in Pelopenezya Savaşları Tarihi isimli kitabında çevresel faktörleri de içeren bir analiz yaptığı, Sun Tzu’nun savaş sanatını yönlendiren beş faktörden biri olarak coğrafyaya oldukça büyük önem verdiği ve yine Machiavelli’nin de coğrafyanın siyasi alana etkisinin üzerinde durduğu bilinmektedir.55 Siyasal coğrafya bu düşünürler tarından önemi dile getirilse de Jeopolitik kelimesinin kullanılması 19.yy’a rastlamaktadır. Jeopolitik kavramını ilk defa, ülkesi ile ilgili coğrafi odaklı analiz yapan İsveçli siyaset bilimcisi Rudolf Kjellen tarafından 1899 yılında kullanılmıştır.56 Kjellen herhangi bir devlete ilişkin siyasal tavrın 5 farklı başlık altında analiz edilebileceğini ifade etmiştir.57

“Bu analiz birimlerinden ilki, devletlerin nüfus bileşenlerini inceleyen Demopolitik; ikincisi, devletin toplumsal formasyonunu ve toplumsal dinamiklerini ele alan Sosyopolitik; üçüncüsü, ekonomi ve politika arasında ki ilişkiyi inceleyen Ekopolitiktir. Dördüncü analizde, o devletin politik yapılanmasını ele alan Kratapolitiktir olarak karşımıza çıkmaktadır. Kjellen dört analiz biriminin dışında, mekansal faktörlerin siyasa yapım sürecinde ki etkilerini koymak üzere de Jeopolitik kavramını kullanmış ve önermiştir.” 58

Kjellen’den sonra Jeopolitik çalışmalar, Alman ekolünün öncülerinden Friedrich Ratzel ile genişlemiştir.59 Ancak Ratzel Jeopolitik kavramı yerine Siyasal Coğrafya terimini kullanmayı tercih etmiştir. Bu kavramsal tanımlama tercihleri günümüz Jeopolitik çalışmalarının da kavramsal tartışmasının temelini oluşturmuştur. Siyasi Coğrafya hem “iç” hem de “dış” politikalarıyla bir devletin “yersel” konum ve durumu arasında ki ilişki üzerinde dururken; Jeopolitik ise daha çok bir ülke, ulus ya da devletin, yeryüzünde üzerinde bulunduğu yerin kendine karşılık gelen diğer aktörlerin yerleri ve bu aktörlerin kendilerine kıyasla o alana atfettikleri gerçek ya da düşünümsel durumun ürettiği siyasal çıktılarla ilgilenen inter-disipliner bir yaklaşım olarak karşımıza çıkar.60 Jeo-politik kavramın ın nasıl tanımlandığı ve ne olduğu tartışması Uluslararası ilişkiler disiplini ve onun alt dalı olan Güvenlik çalışmalarında gereken ilgiyi görmemiş ve dış politika analizlerinde Realist paradigmalar çerçevesinde disiplin içersinde ki yerini almıştır. Morgenthau tarafından sahte

53 Çalış, Özlük, a.g.e. s.156. 54 Çalış, Özlük, a.g.e. s. 156. 55 Çalış, Özlük, a.g.e. s.156. 56 Çalış, Özlük a.g.e. s.157. 57 Çalış, Özlük a.g.e. s. 157. 58 Çalış, Özlük, a.g.e. s.157. 59 Parker, a.g.e. s. 10. 60 Çalış, Özlük, a.g.e. s.159.

bilim olarak görülse de Jeo-Politik çalışmaları, Güvenlik çalışmaları ile neredeyse aynı kaderi yaşayıp Soğuk Savaş döneminde altın çağını yaşayacaktır. Jeopolitik çalışmalarının bizim analizimiz için önemli kılan en önemli husus dönemin Jeopolitik çalışmalarının Güvenlik çalışmalarını ne yönde etkilediği ve bu çalışmaları bir melting polt ile holistik hale getiren Uluslararası İlişkilere yansımasıdır. 1945 sonrası Doğu Avrupa’da komünist rejimlerin kurulması, Amerika Birleşik Devletlerinin Vietnam Müdahalesi, Amerika Birleşik Devletlerinin Çevreleme Politikası hep birer jeopolitik-güvenlik eksenli çalışmaların ürünü olması bu dönemin analiz edilmesinde anahtar bir rol oynayacaktır.