Bitki yetiştirmek ve büyütmek için ihtiyaç duyulan çevre şartlarının kontrol edilebildiği ve ışığı geçiren materyallerle örtülü yapay ortamlara sera adını vermekteyiz. Bu ortamlarda çeşitli tarımsal ürünlerin yetiştirilmesi işlemine de seracılık demekteyiz. Diğer bir ifade şekli ile iklimin elverişsiz olduğu zamanlarda, iklimin etkisinin kaldırıldığı özel yapılarda tarımsal üretim yapılmasına denir. Özellikle kış mevsimi süresince ve bitki yetiştirmeye uygun olmayan zamanlarda ihtiyacımız olan sebze, meyve ve diğer bitki türleri sera ortamlarından karşılanmaktadır. Bu haliyle ülkemiz tarımında önemli bir potansiyel oluşturmaktadır Ancak cazip bir geçim kaynağı olan seracılık, ilimizin bulunduğu Doğu Anadolu bölgesinde kışların çok soğuk geçmesi ve uzun süre devam etmesi nedeniyle olumsuz etkilenmektedir. Bu durum seracılığın kısıtlı olarak ülkemizin belirli kesimlerinde yapılmasına neden olmaktadır. İşte bu noktada seracılığın %80’nine yakın bir kısmının yapıldığı Akdeniz bölgesiyle güneş ışınımından yararlanma bakımından yaklaşık aynı değerlere sahip olan bölgemizdeki kış şartlarının olumsuzluğunu ortadan kaldırmak için sera ısıtması ön plana çıkmaktadır.
Seracılıkta ısıtma problemleri serada yetiştirilen ürünlerin maliyetini doğrudan etkilemektedir. Genelde yetiştirilen ürün maliyetinin % 70 seracılıkta ısıtma giderlerine karşılık gelmektedir. Bu durum seracılık açısından oldukça önemli ve üzerinde dikkatle durulması gereken bir husustur. Ayrıca sera ısıtma uygulamaları; ürün hâsılatı, ürün kalitesi ve yetişme zamanı üzerinde de büyük bir etkiye sahiptir.
Seracılık potansiyelinin daha da geliştirilmesine, ancak seralarda enerji tasarruf önlemleri alınmasının yanı sıra yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımıyla mümkün olunabilir. Özellikle yenilenebilir enerji kaynaklarının ucuz, kolay bulunabilir, çevreye zararsız, değişik enerji türlerine dönüştürülebilir olmaları seracılığı olumlu etkileyecek yönlerdir.
Yenilenebilir enerji kaynakları arasında olan güneş enerjisinin seracılık açısından önemi büyüktür. Güneş, bitkilerin gelişimi için gerekli olan bir unsur olmasının yanı sıra
sera ısıtmasında da önemli bir kaynaktır. Güneş enerjisi ile ısıtma, pasif ve aktif olarak iki şekilde mümkündür. Pasif ısıtma sistemi olarak adlandırılan sistemde, her hangi bir araca ihtiyaç duyulmadan doğrudan güneş ışınlarının sera içerisine gelmesiyle ısıtmak şeklinde olabildiği gibi, aktif ısıtma sistemleri olarak adlandırılan diğer sistemde ise, çeşitli şekillerde güneş enerjinin depolanması ve daha sonra ihtiyaç duyulan zamanlarda depolanan bu enerjinin kullanılması şeklinde olmaktadır. Ancak aktif ısıtma sistemlerinde çok büyük enerjinin depolama hacimlerine ihtiyaç olması ve ilk yatırım harcamalarının çok yüksek olması, güneş enerjisinden aktif olarak yararlanma oranını düşürmektedir. Dolayısıyla güneşin yanı sıra diğer ucuz, temiz ve kolay elde edilebilir yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelim artmaktadır.
Bu aşamada özellikle depo edilebilme sıkıntısı olmadığı için toprağın kendisi önemli bir kaynak olarak görülmektedir. Doğal bir enerji deposu ve ısı kaynağı olma özelliği taşıyan toprak, ısı pompası olarak adlandırılan cihazlar aracılığı ile bünyesindeki enerjinin kullanımına imkân vermesi açısından seracılıkta oldukça iyi bir kaynaktır. Neredeyse yılın her zamanı toprağın belirli bir mesafeden sonra sıcaklığının değişmemesi bu kaynağı önemli kılmaktadır.
Tüm bunların yanı sıra sera havası şartlandırması için; ısıtma, soğutma ve nem alma gibi işlevleri yerine getirebilmek suretiyle çok fonksiyonlu çalışabilen ısı pompası sistemlerinin büyük bir kullanım potansiyeli mevcuttur. Birçok ısıl operasyonda ısı pompalarının kullanılması, yüksek oranlarda enerji tasarrufu sağlaması ve gereğinden fazla enerji kullanımının önüne geçmesi sebepleriyle önemli bir potansiyele sahiptir.
Biyogaz da yenilenebilir enerji kaynakları arasında seracılık açısından etkili bir enerji kaynağıdır. Sahip olduğu yüksek ısıl değeri, atıklardan ve gübrelerden kaynaklanan çevresel zararların azaltması ve sonuçta hayvansal atıkların verimli bir gübre olarak kullanılması bu kaynağı önemli kılmaktadır. Biyogazın yakılarak ısıtmada ve jeneratörlerde yakıt olarak kullanılması sonucu elektrik üretilebilmesiyle gerek seracılıkta gerekse başka alanlarda kullanılabilen önemli bir enerji kaynağı olarak görülmektedir.
Tezimin konusunu olan ve yenilenebilir enerji kaynaklarının küçük bir kısmını teşkil eden güneş, toprak ve biyogaz gibi kaynakların kullanılması sayesinde soğuk hava koşullarından kaynaklanan ısıtma maliyetinin önemli ölçüde azalacağı muhakkaktır. Ayrıca tükeneceği gerçek olan fosil kökenli kaynakların kullanımı nedeniyle oluşan kirliliğin, yenilenebilir enerji kaynakları kullanımı ile önemli oranda azalacak olması da
1.11.1. Seracılığın Yararları
Seracılığın yaralarını şu şekilde sıralayabiliriz,
Az ekim alanından fazla miktarda ürün almak mümkündür. Dolayısıyla alanlar
daha etkili bir şekilde kullanılacağı için, birim alandan alınan ürün miktarı artar.
Pazarda tüm yıl boyunca taze ürün bulma imkânı olur.
Hem halkın geçiminde hem de ürünlerin ihraç edilmesi yoluyla milli
ekonomiye katkıda bulunulur.
İşletmelerde çalışanlar için devamlı çalışma imkânı sağlanır.
İklim şartları ve mücadelenin daha etkili bir şekilde uygulanması ve kontrol
edilmesi, ürünün kalitesini artırır.
Yetiştirmeye uygun devre uzatılarak, yıl içerisinde yetiştirilen ürün miktarı
artar.
Seracılıkta kullanılan cam, demir, plastik vb., bunlarla ilgili diğer sanayi ve
üretim kollarının imkanları artar.
1.11.2. Seraların Kurulumu
Seracılıkta bitkilerin gelişimi, elde edilecek verim, ısıtma vb. gibi noktalar hesaba katıldığında sera kurulumu önem arz etmektedir. Bu nedenle seraların kurulumu aşamasında belirli noktalara dikkat edilmelidir. Bunlar;
Seraların kullanılma amacı,
İhtiyaç duyulan sera büyüklüğü,
İklim şartları,
Sera kurulum yerinin fizyografik ve çevreyle ilgili özellikler,
Sera için ayrılan sermaye,
Alet ve donanım kullanma imkânları,
Yetiştirilecek bitki türleri ve yetiştirme tekniği,
Sera işletmesinin gelişme planı,
gibi unsurlardır (URL-10, 2010).
Kurulması planlanan seradan beklenen amaç, sera tipine etki eden en önemli faktörlerden biridir. Seralar amatör amaçlı, araştırma amaçlı, yarı profesyonel amaçlı veya tam ticari amaçlı olabilirler.
Sera büyüklüğü, sera ünitelerin ayrı ayrı veya toplam alanı için işletmenin işçilik miktarı ve çeşidine bağlıdır. Eğer işletmede kullanılabilecek fazla sayıda alet ve donanım varsa, seralar daha büyük, üniteler de daha fazla sayıda planlanabilir.
İklim şartları, seracılık için en önemli unsurlardan biridir. Seranın kurulacağı yerdeki en yüksek ve en düşük sıcaklık değerleri, rüzgâr durumu, yağış şekli, yoğunluğu ve süresi, güneşlenme ve bulutlu günler sayısı ve enlem derecesi gibi çeşitli etmenler, sera tipinin seçiminde etkilidir. Bu nedenle soğuk, rüzgârlı ve kar yağışlı yerlerde seraların çatısı daha dayanıklı ve alçak, ılık yerlerde ise seraların daha yüksek tipte yapılması gereklidir. Ayrıca sera kurulması istenilen yerin topografyası, arazi eğimi, mikro klima koşulları gibi çevreyle ilgili koşullar göz önüne alınmalıdır. Aşırı meyilli arazilerde, sekileri oluşturan iki duvar arasına kurulan seraların çatısız, düz ve küçük olan arazilere kurulan seraların tek çatılı, geniş ve düz arazilere de çok çatılı seralar bu iklim ve çevre koşulları dikkate alınarak kurulmaktadır.
Maddi güç, uygulanacak sera tipinin seçiminde en önemli etmenlerden biridir. Bu noktada sermayesi yeterli olan işletmelerde ek yapım masrafı yüksek, fakat yıllık bakım masrafları daha düşük olan cam örtülü çelik veya alüminyum iskeletli sera tipleri, sermayesi yeterli olmayan işletmelerde ise ilk yapım masrafı düşük fakat yıllık bakım giderleri büyük olan plastik örtülü, ahşap iskeletli tipleri seçilebilmektedir.
Alet ve donanım kullanma imkânları açısından; küçük boyutlu seralarda sera içi tarımsal işçiliği daha çok elle yapılmaktadır. Makine kullanım oranı ve toprak işçiliğinin fazla olması, gübreleme, ilaçlama, toprak dezenfeksiyonu, ürün temizleme gibi işlerin alet ve donanım ile yapıldığı seralar ise daha büyük boyutlu olmaktadır. Aksi halde bitki üretim maliyetleri artacağı için ekonomiklik ortadan kalkacaktır.
Bitki yetiştiriciliği noktasında gelecekte serada yapılacak yetiştiricilik şeklinin değiştirilmesi ihtimali nedeniyle sera boyutları önem taşımaktadır. İleriki yıllarda yetiştirilecek ürün düşünülmeden sera kurulursa, daha sonra yapılacak değişikliğe uyum sağlamada zorluk çekilebilir veya değişiklik yapmak olanaksız olabilir. Yalnız alçak boylu bitkilerin yetiştirileceği basit bir serada, uzun boylu bitkiler yetiştirilemez. Buradan yola
yetiştirilecek bu bitkiler için uygun olmalıdır. Her ihtimali hesaba katarak seranın zamanla büyütülmesi düşünülebilir. Bu sebeple en az maliyetle yapılabilecek değişlikte sera tipinin seçiminde planlama ve konumunda zamanla oluşacak bu büyüme ve gelişme göz önünde tutulmalıdır.
Seranın görünümünde ve tipinin seçiminde sera sahibinin istekleri oldukça etkilidir. Ancak estetik görünüm, kullanışlılık ve faydalılık ile birleştiği zaman bir anlam taşır. Ülkemizde yetiştiriciler ihtiyaçlara uyacak bir sera seçimi yerine, genellikle yakın çevrede görüp beğendikleri bir sera tipinin aynısının yapılmasını isterler. Bu noktada seradan istenilen verim alınamayabilir. Aynı zamanda maliyet açısından da kayıplar söz konusu olabilir.
1.12. Seraların Sınıflandırılması