B. Stratejik İşbirliği Ve Türk Tarafının Geçmişi Anımsatan Politika Değişikliğ
2. II İnönü-Sakarya Savaşları Sürecindeki İkili İlişkiler ve
İttifakın Dağılışı
Moskova Dostluk Antlaşması taraflarca imzalanırken, Sovyet Rusya ile Türk milliyetçileri arasındaki ilişkilerin en üst düzeyde olduğu görülmekteydi. Hatta bu durum İngiliz kabinesinin telaşına sebep olmakta, bazı bakanlar, Sovyet nüfuzu- nun Anadolu’ya yayılmasını önlemek için Mustafa Kemal Paşa’nın tekliflerinin kabul edilmesi gerektiğini vurgulamaktaydılar.223 Başka bir değişle, Londra Kon-
feransı’na karşılık gelen bu süreçte, Mustafa Kemal Paşa’nın stratejisi başarıyla işlemiş, Kuzeyden bolca cephane ve para akarken, “Rus kozu” korkusu Batı baş- kentlerini çepeçevre kuşatmıştı.
Ancak, söz konusu gerçeğe rağmen, konferansta, her hangi bir mutabakat söz konusu olmadı;224 Ankara ve Moskova arasındaki zahiri birliktelik de, kırılgan
ve konjonktürel olduğu için çok geçmeden bir darbe daha aldı: II. İnönü zaferi
222 Türk İstiklal Harbi (İdari Faaliyetler), Cilt VII, s. 408. 223 Şimşir, British Documents on Atatürk, Cilt III, Belge No 152.
sonrası güç kazanarak önce Çerkes Ethem’i saf dışı eden Ankara Hükümeti’nin,225
1920 Eylülünde, iki yüz kilogram altınla Ankara’ya geldiği halde soğuk karşılanan Sovyet Elçi Vekili ve Ticaret Heyeti Reisi Upmal’i,226 beraberindeki 15 kişi ile ko-
münizm propagandası yaptığı için227 sınır dışı etmesi, etki alanındaki tüm komü-
nist örgütleri kapatması,228 bu bağlamda oldukça etkili oldu. Mustafa Kemal Paşa
ve arkadaşlarının, Fransa ile yakın ilişkiler içine girmeleri229 Enver Paşa tarafından
Anadolu’da kurulan ve Moskova’nın da desteğini alan Ankara karşıtı, silahlı, Halk Şuralar Fırkası’na230 cephe almaları231 ve fırkaya destek veren Enver ve Halil Paşa-
ların Anadolu’ya girişlerini yasaklamaları232 bu gerginliği daha da arttırdı. Fransız
basınının Türk tezine nispeten daha yakın durduğu bu dönemde,233 İngiliz basın
organlarında, İngiltere’nin, Yunanistan’a verdiği askeri desteği keseceği yönünde haber ve yorumlar görüldü.234
225 II. İnönü Savaşı’ndan sonra Türk birlikleri karşısında tutunamayan Ethem, silahlarını teslim ettiği
Yunan askerlerine sığınmıştır. Özalp, Cilt I, s. 70, 71; Karabekir, İstiklal Harbimiz, Cilt II, s. 194; Adıvar,
Türkün Ateşle İmtihanı, , s. 155.
226 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Dosya: 1141, Fon Kodu: 30.10.0.0, Yer No: 131.936.1
227 Sovyet- Rus Sefaret Başkatibi’nin beraberinde 200 kg kadar külçe altın ile Ankara’ya geldiğine dair
12 Eylül 1920 tarihli telyazı: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Katalog: 10A, Kutu: 615, Gömlek: 25, Sıra: 4560, Belge No: 25-1; Karabekir, İstiklal Harbimizin Esasları, s. 256; Kansu, Erzurum’dan
Ölümüne Kadar Atatürk ile Beraber, Cilt II, s. 591; Kuran, s. 671-672; Tevfik Bıyıklıoğlu, Atatürk Anadolu’da (1919-1921), Cilt I, Ankara 1981, s. 145; Salahi Sonyel, Kurtuluş savaşı Günlerinde İngiliz İstihbarat Servisi’nin Türkiye ‘deki Eylemleri, TTK Yayınları, Ankara 1995, s. 83 Aptulahat Akşin, s. 60; Erol Mütercimler, Kurtuluş Savaşı’nda Denizden Gelen Yardım, Yaprak Yayınları, İstanbul 1992, s. 113.
228 Onar, Cilt. II, Belge No 1032; Kandemir, s. 183; Kılıç Ali Hatıralarını Anlatıyor, Sel Yayınları, İstanbul
1955, s. 74-75; Tunçay, Türkiye’de Sol Akımlar (1908-1925), s. 153; Mustafa Kemal Paşa, aynı süreçte, Gizli Komünist Partisini de lağvetmiştir. Bkz. Yılmaz, s. 14.
229 Şimşir, British Documents on Atatürk, Cilt III, Belge No 192; Cebesoy, Moskova Hatıraları, s. 262-263. 230 Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 1401, Dosya No: 44-B/139, Fihrist:
24-3: Cebesoy, a.g.e. s. 244; Kuran, s. 677-678; Cihat Şimşek, Türkiye’de Aşırı Sol Faaliyetler ve Rusya Faktörü
(1908-1938), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi
Enstitüsü, Ankara 1999, s. 98. Enver Paşa, fırka programının bir nüshasını, Büyük Millet Meclisi’ne iletilmek üzere Ali Fuat Paşa’ya vermiştir. Bkz. Karaman, s. 140. Halk Şuralar Fırkası Programı için bkz. Mete Tunçay, Mesai 1920 Halk Şuralar Fırkası Programı, AÜSBF Yayınları, 1972, s. 41 v.d..
231 Örnek olması için bkz. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 993, Dosya
No: 171-A/13, Fihrist: 9.
232 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Kararlar Daire Başkanlığı, Yer No: 2-38-18, Fon Kodu: 30-18-1-1,
M-12 Mart 1921; Karabekir, Enver Paşa ve İttihad Terakki Erkanı, s. 157-259; Cebesoy, a,ge, s. 287-311.
233 Konuyla ilgili bilgi aktaran ulusal basın organları hakkında örnek olmak üzere bkz. Açıksöz, No:
215, 22 Haziran 1337.
234 Konuyla ilgili bilgi aktarımında bulunan ve Yunan tarafının bu bağlamdaki rahatsızlığına da temas
eden ulusal basın organları hakkında örnek olması açısından bkz. Hakimiyet-i Milliye, No: 152, 6 Nisan 1337; İkdam, No: 8654, 16 Nisan 1920; İkdam, No: 8690, 23 Mayıs 1337; Açıksöz, No: 176, 4 Mayıs 1337. Açıksöz
Türk tarafı, inisiyatif kazandığını gösteren bu gelişmelere rağmen, dikkat- le hareket etmekteydi. Nitekim, Enver Paşa önderliğindeki İslam İhtilal Cemi- yeti’nin,235 Doğu Cephesi’ndeki Türk askeri gücünü, kısmen de olsa ele geçirme
girişimi, sonuçsuz kalsa da hala sıcaklığını korumaktaydı. Milli Müdafaa Vekili Fevzi (Çakmak) Paşa ve Batı Cephesi Kumandanı İsmet (İnönü) Paşa, muhtemel bir Bolşevik-Enver kumpasına karşı Kazım Karabekir Paşa’yı önemle uyarıyorlar ve gerektiğinde yaptırım uygulamaya çağırıyorlardı. Karabekir Paşa’nın bu bağ- lamdaki tedbirleri de son derece kuvvetliydi.236 Enver’in, Şubat ayı başından beri
Ankara’ya silahlı müdahalede bulunmak için sabırsızlandığı,237 ancak Moskova’yı
ikna edemediği238 bu kritik süreçte, Mustafa Kemal Paşa’nın yaşadığı endişe ise
oldukça derindi.239
Bütün bu gelişmeleri dikkate alan Sovyet yönetimi, Gümrü’nün Türk birlik- lerince tahliye edilmesi gerektiğini, aksi takdirde çatışmanın kaçınılmaz olduğu- nu Ankara’ya bildirdi.240 Bu gelişmeler, Moskova’nın, peyki gözüyle gördüğü Er-
menistan’ı desteklemekten vazgeçmediğinin ve tarafların, ilk fırsatta, yekdiğerini denklem dışına itmeye hazır olduğunun çarpıcı bir deliliydi.
1921 yazıyla birlikte, Türk milliyetçileri, zor bir döneme girdiler. Temmuz ayındaki Kütahya-Eskişehir Muharebeleri (10-24 Temmuz 1921) nedeniyle Sa- karya Irmağı’nın Doğusuna çekilmek zorunda kalan Türk birliklerinin durumu mevcut tabloyu daha da belirgin hale getirdi. 241 Yunan tehdidi altına giren An-
Gazetesi, iki ay kadar sonra, Mustafa Kemal Paşa’nın Milli Mücadele stratejisinin başarıya ulaştığını, Sovyet kozunu ve Türk askeri gücünün etkinliğini dikkate alan İngiltere’nin, belirgin bir biçimde, Türk tezi lehine eksen değiştirdiğini yazmıştır. Açıksöz, No: 231, 11 Temmuz 1921.
235 Kuran, s. 669, 677.
236 Karabekir, Enver Paşa ve İttihad Terakki Erkanı, s. 125-167. 237 Türk Tarih Kurumu Tevfik Bıyıklıoğlu Arşivi, Belge No: 134.
238 Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 588, Dosya No: 36-118, Fihrist: 41-
15, 41-16, 41-17.
239 Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 1401, Dosya No: 44-B/139, Fihrist:
19.
240 Tansel, Cilt IV, s. 74, 75.
241 TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt XVIII, İçtima: 1, 1 Mart 1338, s. 14; Özalp, Cilt I, s. 184-185; Nutuk, Cilt II, s. 812; Cebesoy, Moskova Hatıraları, s. 272; Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, Cilt III, s. 182-186;
Okyar, s. 289, 994; Adıvar, Türkün Ateşle İmtihanı, s. 180; Fethi Okyar’ın Anıları (Edit.: Mehmet Seyitdanlıoğlu), II. Baskı, İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1999, s. 25; Kuran, s. 689, 691.
kara Hükümeti,242 meclisi Kayseri’ye taşıma kararı aldı.243 Nitekim artık, kaleme
aldığı satırlarla Mustafa Kemal Paşa’ya, otoritesini tanımadığını ifade eden, 244
Anadolu’ya döndüğünde kendisine destek olmalarını beklediği taraftarlarına si- lahlanarak hazır olmaları talimatını veren bir “Enver Paşa” figürü mevcuttu.245
TBMM’nin, 21 Temmuz 1921’de, 5’e karşı 201 oyla Moskova Dostluk Antlaşma- sı’na onay vermesi Mustafa Kemal Paşa’nın “her ihtimale karşı Sovyet sistemini merakla incelediği” bu hassas dönemde246 gerçekleşti.247
İlerleyen günlerde, Ankara’ya, Enver Paşa’nın yönettiği bir ihtilal ordusunun Türk-Sovyet sınırında konuşlandırıldığı yönünde haberler başladı.248 Sovyetlerin,
7 Nisanda çıkardıkları afla birlikte sayıları 35.000’e ulaşan eski Vrangel Ordusu mensuplarını İtilaf Devletleri’ne karşı kullanmak için Enver’in emrine verdikleri de söyleniyordu.249 Enver Paşa, Moskova’da, Çiçerin ile gizli bir görüşme gerçek-
leştirmiş ve daha sonra Kafkasya’ya geçmişti. Moskova’nın, benzeri faaliyetlerine ilişkin duyumlar ise pek de yeni değildi.250 Kazım Karabekir Paşa251 ve Moskova
Büyükelçisi Ali Fuat Paşa sürekli olarak istihbarat iletiyorlar ve Ankara’yı bilgilen- diriyorlardı.252 Komintern kararlarına uygun olarak Anadolu halkını kazanmaya
çalışan Türkiye İştirakiyyun Teşkilatına bağlı ajanların253 son derece etkin oldukla-
242 Peyam-ı Sabah, No: 951, 27 Temmuz 1337.
243 TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt II, İnikad: 54, 23 Temmuz 1337, s. 47, s. 98-114; Karabekir, İstiklal Harbimiz, C. II, s. 277 v.d,; Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, Cilt III, s. 186-187; Arıkoğlu, s. 246; Bu
bağlamda, daha önce, Sivas’a nakil üzerinde de durulmuştur. Bkz. Adıvar, Türkün Ateşle İmtihanı, s. 189.
244 Cebesoy, Moskova Hatıraları, s. 301, 306 v.d..
245 Çiçiren de, Moskova da görüştüğü Ali Fuat Paşa’ya böyle bir ihtimalden bahsetmişti. Bkz. a.g.e., s.
298.
246 Adıvar, Türkün Ateşle İmtihanı, s. 129. Bize göre, “her ihtimal” ifadesi ile “zorda kalındığında
Bolşevizmin dahi ilan edilebileceği” anlatılmak istenmiştir.
247 TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt XI, İçtima: 53, 21 Temmuz 1337, s. 318-345.
248 Şimşir, British Documents on Atatürk, Cilt III, Belge No: 205, s. 521; Okyar, s. 292; Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Cilt II, s. 182, 183.
249 Uygulamaya geçirilemeyen bu proje hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Cebesoy, Moskova Hatıraları, s.
241-244.
250 Ali Fuat Paşa, hatıratında, 1921 yılı Ocak ayında, Bakü’den geçerken, Anadolu’ya müdahale etmek
için hazır bekleyen, Mustafa Suphi’nin Türk İştirakiyyun Fırkası’na bağlı tam teçhizatlı ve 1200 mevcutlu bir piyade alayı ile karşılaştığını ifade etmektedir. Bkz. a.g.e., s. 199,
251 Karabekir, Enver Paşa ve İttihad Terakki Erkanı, s. 125-126. 252 Cebesoy, Moskova Hatıraları, s. 46.
253 Ajanların çalışırken tabi oldukları talimatname hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 993, Dosya No: 30-A/9, Fihrist: 12, 12-1, 12-2.
rı, Trabzon ve Erzurum’da ise Enver Paşa ile aynı kulvarda yer aldıkları gelen ha- berler arasındaydı.254 Ankara Hükümeti, söz konusu konjonktürü dikkate alarak,
1920 Ekiminde, Trabzon Valisi Hamid Bey’i görevden almıştı.255
Bu esnada Sovyet, yönetiminin, Londra ile dirsek teması halinde olduğu,256
Ali Fuat Paşa’nın da, İngilizleri, Misak-ı Milli öncelikli bir Ankara-Londra ekseni- ne çekmek istediği gözlerden kaçmamaktaydı.257 Bu tablo, iki tarafın da yek diğe-
rine karşı Londra ile yakınlık kurmak istediğini ve birbirlerine karşı pek da samimi olmayan bir yaklaşım içinde olduklarını göstermekteydi.
Meclisin, Misak-ı Milli üzerinde özellikle ısrarcı olduğu aynı yılın Ağustos ayında,258 Bolşevikler, takındıkları tavrı daha da sertleştirdiler ve Türk tarafının ih-
tiyaç duyduğu yardımı alabilmesi için Enver Paşa komutasındaki ihtilal ordusunun Anadolu’ya kabul edilmesini şart koştular.259 Hatta, bu arada, Osmanlı askeri gücü
Gümrü’yü boşaltarak ciddi bir taviz vermek mecburiyetinde kaldı.260 Böylece, bu
ara dönemde, Moskova’nın, “yardım” kozunu kullanarak, Ankara Hükümeti’ni, kendi emperyalist amaçları doğrultusunda yönlendirmeye çalıştığı gerçeği bütün çıplaklığı ile ortaya çıktı. Mustafa Kemal Paşa da dahil olmak üzere, Türk ta- rafının, Anadolu’nun, Kafkasya gibi Sovyet işgaline uğrayabileceği ihtimalinden duyduğu endişe de açıkça görünüyordu.261
Mustafa Kemal Paşa, Anadolu’yu bu açmazdan kurtarabilmek için, düşün- düğü iki tedbiri, çok geçmeden hayata geçirmeyi başardı. Bu bağlamda önce, TBMM’nin 5 Ağustos 1921 tarihli oturumunda, Paşa’nın, “meclisin neredeyse bütün yetkilerine sahip olması durumunda “Başkumandan” sıfatıyla ordunun ba- şına geçebileceği” yönündeki şartlı talebi kabul edilerek kanunlaştı.262 Bir sonraki
254 Karabekir, İstiklal Harbimiz, Cilt II, s. 169, 175-176, 245, 266 v.d..
255 Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 852, Dosya No: 55/B-14, Fihrist: 5,
5-1.
256 Onar, Cilt II, Belge No 1035; Cebesoy, Moskova Hatıraları, s. 295-311.
257 Ali Fuat Paşa, bu amaçla, Moskova’daki İngiliz ticaret heyeti reisi Hodgson ile Türk tezi
doğrultusunda birkaç kez bir araya gelmiştir. Cebesoy, a.g.e., s. 333-335.
258 Okyar, s. 292.
259 Çiçerin bu teklifi 17 Ağustos 1921’de Ali Fuat Paşa ile görüşmesinde dile getirmiştir. Bkz. Cebesoy, Moskova Hatıraları, s. 297-298.
260 Şamsutdinov, s. 213-214.
261 Karabekir, İstiklal Harbimiz, Cilt II, s. 248-249, 252-253; Cebesoy, Moskova Hatıraları, s. 295-300. 262 Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi, Belge No: 126/19243; TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt XII,
adımda, harbe hazırlık amacıyla çıkarılan ve çok boyutlu milli yardım kampanyası niteliğini taşıyan Tekalif-i Milliye Kanunu 263 ile ordunun ihtiyaçlarının karşılan-
ması hedeflendi. Bu bağlamda müsadere edilen ülke genelindeki mevcut tahıl mik- tarının %40’ı ve Karadeniz kıyılarından gelen tahılın tamamı açlık çeken Sovyet bölgelerine gönderildi.264 Oldukça kritik günler yaşayan Türk tarafının, Sakarya
Savaşı’nın son dönemlerine rastlayan bu tavrını, Sovyetlerin o esnada takındıkları pasif tutum göz önüne alındığında, maddî çıkar endişesi ile değil, erdemli bir ka- rakterle ilişkilendirmek mümkündü.
Ankara’nın içinde bulunduğu bu olumsuz durum kalıcı olmadı. Birçok Batılı basın organının da öngördüğü265 gibi, çok geçmeden, mevcut tablo hızla değiş-
meye başladı. Batı Anadolu’daki Türk gücünün 1921 yılı Eylül ayında Sakarya zaferine imza atarak,266 Yunan ordusunun ilerleme kabiliyetini yok etmesi ile bu
değişim büsbütün belirginleşti. Sonuçta, Sovyet tarafının tekrar eski “siyasi” tav- rını takındığı ve Halil Paşa, Küçük Talat, Doktor Nazım gibi ittihatçı isimlerle Batum’da bir araya gelerek Anadolu’ya müdahale etme hesapları yapan Enver Paşa’yı267 geri çektiği görüldü. Kaldı ki, Sovyetler, bu toplantı için, şehre, yaklaşık
on bin askerden oluşan bir destek kuvveti göndermişlerdi.268
Çünkü, önceki bölümlerde de gördüğümüz gibi, Türk tarafı güçlüyken An- kara’ya yaklaşan ve kendi emellerinin tahakkuku için kullanmak isteyen Sovyet
Cilt I, s. 189-192; Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, Cilt III, s. 201; Okyar, s. 295-296; Kuran, s. 691. Adıvar,
Türkün Ateşle İmtihanı, s. 180-181; Fethi Okyar’ın Anıları, s. 25
263 TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt IV, İçtima: 75, 29 Eylül 1336, s. 422 Nutuk, Cilt II, s. 822; Rıza
Nur, a.g.e., Cilt III, s. 196-197; Kuran, aynı yer.
264 Onar, Cilt II, Belge No: 1086, s. 291. 265 Peyam-ı Sabah, No: 931, 7 Temmuz 1337.
266 Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi, Belge No: 126/19247; Şimşir, British Documents on Atatürk, Cilt IV,
Belge No: 263/Ek. 3, s. 553; Onar, Cilt II, Belge No: 1092, s. 296-297 v.d.; TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt XVIII, İçtima: 1, 1 Mart 1338, s. 14; Hakimiyet-i Milliye, No: 294, Teşrin-i Sani 1921; Nutuk, Cilt II, s. 826, 828; Özalp, Cilt I, s. 215-216; Karabekir, İstiklal Harbimiz, Cilt II, s. 279-280; Rıza Nur, Hayat ve
Hatıratım, Cilt III, s. 207-212; Okyar, s. 296; Adıvar, Türkün Ateşle İmtihanı, s. 189-190; Fethi Okyar’ın Anıları,
s. 25; Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, İlk Meclis ve Milli Mücadele’de Anadolu, II. Baskı, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1990, s. 190-191; Kuran, s. 689; Samet Ağaoğlu, Kuvay-ı Milliye Ruhu, Ankara, 1964, s. 157.
267 5-8 Eylül 1921 tarihinde gerçekleşen ve “İttihad ve Terakki Cemiyeti Kongresi” olarak kayıtlara geçen bu
toplantı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Cebesoy, Moskova Hatıraları, s. 300, 319 v.d.; Kuran, s. 670.
268 Karabekir, Enver Paşa ve İttihad Terakki Erkanı, s. 157-259; Cebesoy, a.g.e., s. 363, 366; Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Cilt II, s. 184. Enver, bundan sonra politikasını değiştirerek adamlarıyla birlikte
Orta Asya Müslümanlarını İngiltere ile Sovyet Rusya’ya karşı ayaklandırmaya çalışacak ve Tacikistan’da 1922’de vuruşarak can verecekti. Ayrıntılı bilgi için bkz. Cebesoy, a.g.e., s. 424-428; Kuran, s. 670.
Rusya, Anadolu hareketi ciddi bir engelle karşı karşıya kaldığında emperyalist yü- zünü göstermekteydi.
Bu yaklaşımı, sabit bir politika haline getiren Bolşevik yönetimi, Türk tarafı- nı, Çiçerin aracılığı ile tebrik ettikten269 sonra Kazım Karabekir Paşa’nın riyase-
tindeki Türk tarafı ile Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan temsilcilerini Kars’ta bir araya getirerek 13 Ekim 1921’de Moskova Dostluk Antlaşması’nı takviye eden Kars Antlaşması’nın imzalanmasını sağladı.270 İngiltere’nin Kafkas politikasının
iflasını gösteren ve Doğu Anadolu’daki Türk hâkimiyetini iyice pekiştiren bu ant- laşma ile Ankara, diplomatik başarılarına bir yenisini ekledi.
Moskova yönetimi, bütün çabalarına rağmen, Sakarya Savaşı sonrasında Ankara’nın desteğini kazanmak için izlediği bu siyasetten umduğunu bulamadı. Çünkü, Türk milliyetçileri, bu yaklaşıma, Moskova’ya değil, Fransa’ya yaklaşarak cevap verdiler. Bu cümleden olarak, “Misak-ı Milli’yi tanıdıkları takdirde, İtilaf Devletleri ile de işbirliğine hazır olduklarını” söyleyen Mustafa Kemal Paşa’nın271
direktifleriyle, 20 Ekim 1921’de, Türk Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey ve Fransız meslektaşı Franklin Boullion’un, hükümetleri adına imza atarak onay verdikleri Ankara Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma, Ankara ile Fransa’nın gittikçe artan yakınlıklarını resmileştirdi.272
Fransız hükümetinin, Bolşevik tehlikesine karşı Anadolu’nun desteklenmesi- ne inandığı için onay verdiği Ankara Antlaşması sonrası Mustafa Kemal Paşa ve silah arkadaşları, artan özgüvenlerine dayanarak, daha bağımsız yaklaşımlar içine girdiler.273 Bu bağlamda, İtilaf Devletleri temsilcilerinin, Türk direnişi konusunu
269 Onar, Cilt II, Belge No 1097; Orbay, Cilt II, s. 83.
270 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Dosya No: 28-182, Fon Kodu: 930.1, Yer No: 3.40.1., Tarih: 30.11.1921; Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Azerbaycan Milli Arşivindeki Türk Tarihi İle İlgili Belgeler, Yer No: 3-24-1, Fon
Kodu: 930-1-0-0, 10 Ekim 1921; Şimşir, British Documents on Atatürk, Cilt IV, Belge No: 104, s. 254; TBMM
Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt XVIII, İçtima: 9, 16 Mart 1338, s. 257-261; Düstur, III. Tertip, Cilt III, s. 24
v.d.; 39 Hakimiyet-i Milliye, No: 334, 26 Teşrin-i Evvel 1921; Vakit, No: 1388, 21 Teşrin-i Evvel 1337, Açıksöz, No: 311, 17 Teşrin-i Evvel 1337; Karabekir, İstiklal Harbimiz, Cilt II, s. 280, 296-299; Cebesoy, Moskova
Hatıraları, s. 337-338; Özalp, Cilt I, s. 222; Kuran, s. 685; Kurtuluş Savaşımız, s. 136-137; Soysal, s. 39-47.
İlgili referanslardan da anlaşılacağı üzere, Kars Antlaşması imzalandığında, Türk toprakları ile Azerbaycan, Nahcivan yoluyla komşuydular.
271 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Cilt III, s. 139.
272 Kayıtlara, “Ankara İtilafnamesi” olarak geçen bu ikili antlaşma hakkında bkz. TBMM Zabıt
Ceridesi, (Devre: I), Cilt XVIII, İçtima: 1, 1 Mart 1338, s. 10; Düstur, III. Tertip, Cilt II, s. 152-171; Nutuk, Cilt II, s. 828-834; Tengirşenk, 251-253; Cebesoy, Moskova Hatıraları, s. 343-345; Özalp, Cilt I, s. 223; Kuran, s. 689.
görüşmek üzere Paris’te toplanma kararı almaları ve Yunan Başbakanı Gunaris’in katılımcı devletlerin başkentlerini ziyaret edecek olması, Ankara tarafından dik- katle değerlendirildi. Mustafa Kemal Paşa’nın, Milli Mücadele hareketinin ilk günlerinden beri üzerinde dikkatle durduğu Misak-ı Milli’nin tahakkuku274 için
duruma müdahale etmeye karar veren Ankara, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey başkanlığında dört kişiden oluşan bir diplomatik heyeti, Londra ve Paris’te dip- lomatik temaslarda bulunmak üzere, 1922 Şubatında İstanbul üzerinden275 yurt
dışına gönderdi;276 Dahiliye Vekili Fethi Bey başkanlığındaki başka bir diplomatik
heyeti de aynı yılın Ağustos ayında Moskova’nın tepkisini çekmemek için, çalış- ma takvimini gizli tutarak Roma-Paris üzerinden Londra’ya gönderdi.277 Yusuf
Kemal Bey’in Mart ayında yoğunlaşan görüşmeleri sonucunda olumlu bir netice ortaya çıkmadı.278 Ancak, Fransa’daki temaslar sonunda, hatırı sayılır miktarda
harp malzemesi temin edildi ve büyük Türk taarruzu başlamadan önce Anado- lu’ya ulaştırıldı.279
Süreç bu şekilde evrilirken, 31 Martta İstanbul Hükümeti’yle antlaşma imza- layarak Anadolu’daki askerleri çeken İtalya dikkat çekmekteydi.280 İtalyan basını,
Türk tezine destek verirken,281 Fransız basını, Anadolu Ajansı mahreçli haberlere
öncelik tanımaktaydı.282 Times başta olmak üzere İngiliz basın organlarının ise
tarafsız konumu belirgindi.283
Yunan basınının sürecin bu evresindeki konumu doğal olarak çok daha fark-
274 TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt XVIII, İçtima: 3, 6 Mart 1338, s. 7; Vakit, No: 1479, 23
Kanun-ı Sani 1338.
275 Yusuf Kemal Bey’e, İstanbul’da, Sultan Vahdeddin ile de görüşme vazifesi verilmiş, bu husus, bizzat
Mustafa Kemal Paşa, tarafından, görevi tepkiyle karşılayan milletvekillerine ifade edilmiştir. TBMM Zabıt
Ceridesi, (Devre: 1), Cilt XVIII, İçtima: 3, 6 Mart 1338, s. 72; Karabekir, İstiklal Harbimiz, Cilt II, s. 369. 276 Hakimiyet-i Milliye, No: 424, 6 Şubat 1922; Tengirşenk, 254-255; Özalp, Cilt I, s. 227-228. 277 Fethi Bey’in görevi ve Londra temasları hakkında kamuoyunun ilk kez haberdar edilmesi için bkz. Hakimiyet-i Milliye, No: 570, 31 Temmuz 1922. Ayrıca bkz. Okyar, s. 300-301.
278 Tengirşenk, s. 261; Nutuk, Cilt II, s. 862-870; Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, Cilt III, s. 156; Kuran, s.
688-689.
279 Şimşir, English Documents on Atatürk, Cilt IV, Belge No 9, s. 31; Tevfik Bıyıklıoğlu, Trakya’da Milli Mücadele, Cilt I, Ankara 1955, s. 428.
280 Okyar, s. 301.
281 Açıksöz, No: 251, 4 Ağustos 1337. 282 Açıksöz, No: 288, 19 Eylül 1337.
lıydı. İngiliz desteğinden vazgeçemeyen Atina basını,284 bir yandan, mağlubiyetin
bilincinde olan Yunan halkına285 moral vermeye çalışmakta,286 bir yandan da, bu
mağlubiyetin sorumlusu olarak tarafsız kalmakla suçladığı İngiltere’yi göstermek- teydi.287
Genel tablodaki bu önemli değişimde, Türk tarafının, askeri teçhizat bakı- mından toparlanmış olmasının da büyük payı vardı.288 Artık, şartlar yavaş yavaş
değişmekte, daha önce de ifade ettiğimiz gibi, esas mücadele Batılı büyük dev- letlerle Sovyet Rusya arasında yaşandığı için, hareket serbestisi bakımında daha