İzmir İktisat Kongresinin Yapıldığı Tarihi Dönem

İktisat Kongresi, Cumhuriyet’in henüz ilan edilmediği 17 Şubat – 4 Mart 1923 tarihinde toplanmıştır. Bu esnada Lozan Konferansı kesintiye uğramıştır.

Kurtuluş Savaşını başlatan Amasya Tamimi nasıl “savaş süresince güdülen amaç ve esasların” hukuki bakımdan temelini oluşturmuş ise İzmir İktisat Kongresi de, 29 Ekim 1923 tarihinde ilan edilecek olan Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ nin temel yapısını oluşturacak olan Devrimlerin temelini oluşturmuştur. Aslında, Lozan Konferansı esnasında, bu konferansa katılanlar tarihi kökleri itibariyle çok eskilere dayanan bir milletin siyasî-hukukî şeklinin devamı olarak ortaya çıkan yeni bir devletin kurtuluş savaşı ortamında oluşumunu görmüşlerdir. Bu devletin siyasî, iktisadî ve sosyal yapısının ne olacağı ve nasıl şekilleneceği sorusu Lozan Konferansına katılan Avrupalı devlet adamlarının zihinlerini işgal etmeye başladığı esnada daha ziyade ortaya çıkan belirsizlikten yararlanmak isteyen savaşı kaybeden devletler “baskın çıkmaya” çalışmışlardır.

Lozan Barış Antlaşması çerçevesinde “Sınırlar, Boğazların Statüsü, Ekonomik ve Mali Hükümler ve Azınlıkların Statüsü” karara bağlanmıştır. Bu anlaşma gereğince Mali Hükümler kapsamında, Kapitülasyonların bütün sonuçları ile kaldırılmasına

karar verilmiştir. Ancak bazı Avrupalı uzmanların Türk adliyesini iktisadî açıdan düzenlemek amacıyla 5 yıl süre ile Türkiye’de danışmanlık yapmasına izin verilmiştir. Osmanlı Devletine ait borçların, Osmanlı Devletinden ayrılmış olan devletler arasında paylaşılmasına ve yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti devletinin hissesine düşen borçların geri ödenebilmesi için belirlenecek sayıda taksitlere bağlanmasına karar verilmiştir. Yunanistan’dan savaş sonrası istenen tamirat için gerekli bedelin karşılığı olarak Karaağaç Türkiye’ye verilecektir.

Osmanlı ülkesinin sahip olduğu zenginlikleri ile birlikte paylaşılmak istendiği bir ortamda gerçekleştirilen İzmir İktisat Kongresi’nin başlıca iki amaç doğrultusunda toplandığı ifade edilebilir. İlkini, sanayici, işçi, tüccar ve çiftçi kesimlerinin kendi meslek yapıları içinde ortaya çıkmış olan problem ve bu çerçevede oluşan isteklerin belirlenmesi ve bu kesimlerin siyasî yönetim ile bütünleşmesini sağlayabilmek şeklinde özetlemek mümkündür. İkincisi ise, sermaye sahiplerine ekonominin gelecekte alacağı şeklin açıklanması oluşturmuştur (Kepenek ve Yentürk, 1995: 32).

İzmir İktisat Kongresi, Türk özel girişimciliğin canlandırılmasında ve bunun için gerekli kredi olanaklarının, eğitim, iletişim, ulaştırma gibi teknik hizmetlerin ve alt yapının devlet tarafından sağlanmasını, gerekli yasal düzenlemelerin yapılmasını öngörüyordu. Kongreye, kaza birimi temel alınarak, her kazadan bir tüccar, bir zanaatkar, bir amele, bir şirket, bir banka ve üç çiftçi temsilcisi olmak üzere sekiz kişi katılmıştır. Kongrede buradan da anlaşılacağı gibi ülke içindeki dört farklı üretim kesimi temsilcilerinin bir araya toplanarak, karşılıklı ekonomik görüş alışverişi sonucunda, bundan sonra uygulanacak ekonomi politikasının saptanmasına katkı sağlamaları amaçlanmıştır. Birleşimler sonucu Kongrenin dört ayrı üretim kesimi için kabul ettiği esasları inceleyecek olursak (Koçaşlı, 2017: 144-145);

Çiftçi Grubunun Temel İstekleri  Asayişin sağlanması

 Reji idare ve usulünün kaldırılarak tütün ekiminin ve ticaretinin yapılmasının serbestçe olması

 Zirai eğitim alanına yönelik yeni okulların açılması

 Milli ürünlerin nakledilmesinde kullanılacak asgari bir deniz ve kara taşıma ücretinin tespit edilmesi

 Tarımda makineleşmenin sağlanabilmesi için tarım alanında kullanılacak olan araç ve gereçlerine gümrük muafiyeti getirilmesi

 Aşarın kaldırılması

 Ormanların korunması ve geliştirilmesi

 Ziraat Bankası’nın geliştirilerek köylü için daha faydalı bir hale getirilmesi

 Hayvancılığın geliştirilmesi için gerekli önlemlerin alınması

Tüccar Grubunun Temel İstekleri

 Gümrükler üzerinde bulunan yabancı devletler tarafından uygulanan kısıtlamalarının ortadan kaldırılması

 Kabotaj hakkı ve kullanılması esnasında devletin olduğu gibi şahısların da ayrıcalıklarının tanınmaması

 Yabancı sermaye sahiplerinin ülkeye zararlı olmayacak bir biçimde girmesinin sağlanması

 Yabancı sermaye sahiplerine, devlet ile ortak olsa bile, hiçbir şekil ve suretle tekel ve ayrıcalığın verilmemesi

 Dış ticaretin, millileştirilmesi için devletin de sermayesine ortak olacağı Türk şirketleri bünyesinde örgütlenmesi

 Milli bir emisyon bankasının kurulması

 Ticaret ve sanayi odalarının yeniden düzenlenmesi

 Temettü vergisinin değiştirilmesi

 İşadamı ve işçi yetiştirilmesine yönelik yeni okul ve kursların açılması

 Malî ve iktisadî kararlarda ihtisas kuruluşlarının ve meslek sahiplerinin görüşlerinin alınması

Sanayi Grubunun Temel İstekleri

 Teşvik-i sanayi kanunun yeniden düzenlenmesi

 Gümrüklerde yabancı sanayiciler karşısında Türk sanayicilerinin korunmasına yönelik gerekli önlemlerin alınması

 Sanayi sektörüne hizmet verecek bankaların kurulması

 Sanayi için eleman yetiştirilecek okulların açılması

İşçi Grubunu Temel İstekleri

 Amele kelimesi yerine işçi kelimesinin kullanılması

 Asgari ücret ödemelerinin sendikaların faaliyete geçeceği ana kadar belediye meclisleri tarafından belirlenmesi

 Grev Kanunu’nun işçiler lehine yeniden düzenlenmesi

 Mesleki temsil yönteminin belediye ve milletvekili seçimleri esnasında kullanılması

 Ülkede ki tüm işgücü açığının Türk işçiler aracılığı ile karşılanması

 Tarım alanında çalışanların dışında günlük çalışma süresi olarak sekiz saat süresinin benimsenmesi

 İşyerlerinin sağlık açısından denetimi

 Haftada bir gün tatil edilmesi

 1 Mayıs’ın işçi bayramı olması

İzmir’de düzenlenen İktisat Kongresi süresince kabul edilmiş olan ekonomik ilkeler genel itibariyle dileklerden oluşmasına karşın, bu döneminin egemen iktisadî felsefesi ve görüşlerini başlangıçtan itibaren ortaya koyması açısından önem arz etmektedir. Genel açıdan bakıldığında kalkınmayı benimseyen, yerli ve yabancı sermaye ile birlikte piyasanın ihtiyaçlarına göre çiftçiyi özendirerek iktisadî hayatın denetiminde milli unsurlar ön plana çıkmasına yardımcı olacak ve ılımlı olacak şekilde korumacılığı benimseyen görüşlerin tercih edildiği anlaşılmaktadır (Korkut, 1990: 34).

Kongrede alınan kararlar 1930’lu yıllara kadar uzanacak olan uzunca bir dönemin ekonomi politikalarını önemli derecede belirlemiş ve yönlendirmiştir. Bu yönlendirmede liberal unsurlar etkili olmuş, uygulanacak ekonomi politikasının hem devlet hem de özel girişime yer vere karma bir sistem olacağı kongrede dile getirilen istek ve kararlarda ifadesini bulmuştur(Erim, 1998: 2).