Öğrenme-öğretme faaliyetlerinin verimli bir şekilde yürütülebilmesi için her öğretmenin öğretim becerilerinin yanı sıra genel anlamda bir sınıf yönetimi stratejisine; özel anlamda da istenmeyen davranışların ortaya çıkmasını önleme ve eğer bu tür davranışlar ortaya çıkarsa bunları giderme stratejisine en az uygulama düzeyinde sahip olması gerekir. Aksi takdirde, öğretmenin bizzat kendisi bazen istenmeyen davranışların ortaya çıkmasına sebep olabilir veya disiplin problemleri sınıfın temel özelliklerinden birisi haline gelebilir. Buna göre, etkin bir sınıf yönetimi için öğretmenlerin, öğrencilerin bütün davranışlarını olumluya dönüştürme çabası
özel bir öneme sahiptir ve bu çabalar bilimsel bakış açısıyla esas alınmalıdır (Öztürk 2007).
2.2.1. Sınıf Yönetimi Modelleri:
Çelik (2005), Gündüz (2004) ve Demirtaş (2005), Sınıf Yönetimi Modellerini
“Tepkisel Model”, “Önlemsel Model”, “Gelişimsel Model” ve “Bütünsel Model”
olarak sınıflandırmışlardır.
Sarı ve Dilmaç (2005) ise, sınıflamaya “Çağdaş Model” ve “Otoriter Model’i de eklemiştir. Bu bağlamda, Sınıf Yönetimi Modelleri şu başlıklar altında sıralanıp açıklanmıştır:
1. Çağdaş Model, 2. Gelişimsel Model, 3. Önlemsel Model, 4. Tepkisel Model, 5. Otoriter Model,
6. Bütünsel Model (Kahraman 2006).
2.2.1.1. Çağdaş Model:
Hepburn (1983)’e göre çağdaş sınıf yönetimi modelinde, sınıf içi kararlar grup tartışmalarından sonra grupça alınır. Karar alma sürecinde, öğretmen sadece lider, rehber ve yardım edendir. Demokratik yönetim anlayışına sahip öğretmen, öğrencilere ayrıntılı amaçları ve farklı seçenekleri tanımlar, öğrencilere kendi
kararlarını almalarında yardımcı olur. Böylece öğrenciler, kendi aralarında işbölümünü kendileri yaparlar, birlikte çalışacakları ödevleri kendileri seçerler.
Demokratik öğretmen, öğrencileri değerlendirmede objektiftir ve sınıfın bir üyesi gibidir. Öğrencilere gerekli bilgi ve önerilerde bulunup, birlikte çalışma sorumluluğunu öğrencilerle paylaşır (Akt. Sarı ve Dilmaç 2005).
2.2.1.2. Gelişimsel Model:
Demirtaş (2005)’a göre bu model; sınıf yönetiminde öğrencilerin, fiziksel, psikolojik, ahlaki, duygusal vb. açılardan gelişimlerinin esas alınması ve sınıf yönetimi uygulamalarının öğrencilerin gelişim özelliklerine göre belirlenmesi gerektiği anlayışına dayanır. Öğrencilerin ilköğretim birinci ve ikinci evresinde ve ortaöğretim döneminde gelişimsel özellikleri büyük farklılıklar gösterir. Öğretmen ilköğretim döneminin ilk evrelerinde daha çok zorlanır. Öğrenciler, soyut düşünebilme yeteneği kazanmadıkları için, sınıf kurallarını içselleştiremezler.
Ortaöğretim evresinde, öğrencilerin olgunluk düzeyleri arttığı için öğretmenler daha az kural yönelimli davranışlarda bulunurlar.
Gündüz (2004)’ün belirttiğine göre gelişimsel model; öğrencilerin gelişim düzeylerine göre dört basamaktan oluşur:
-Birinci basamak, öğrencilerin on yaşına kadar süren yaş dilimini kapsar. Bu dönem nasıl öğrenci olunacağının öğrenildiği dönemdir.
-İkinci basamak, on-on iki yaş dilimlerinin arasını kapsar. Öğrenciler, olgunlaşma yolunda hızla ilerler, öğretmeni hoşnut etmeye isteklidirler.
-Üçüncü basamak, on üç – on beş yaşlar arasındadır. Genellikle ergenlik dönemi özellikleri öğrencilerde hakimdir. Öğrenciler birbirinden etkilenir,
öğretmeni sıkıntıya sokmaktan hoşlanabilir, bununla sınıfın beğenisini kazanabilir.
Sınıf yönetimi kurallarını sorgular, nedenlerini araştırır.
-Dördüncü basamak, lise yılları olan on beş yaş sonrasını kapsar. Bu dönemde öğrencilerde ergenliğe geçiş yaşanmaktadır. Davranışlarda bu gelişim döneminin izleri görülür. Öğrenciler, kim olduklarını, nasıl davranmaları gerektiğini anlamaya başlarlar. Daha sosyaldirler. Sınıf yönetimi sorunları daha azdır.
2.2.1.3. Önlemsel Model:
Demirtaş (2005)’a göre hata yapmamak ya da hata yaptırmamak için önceden önlem alma yaklaşımına dayalıdır. Önlemsel modelde planlamaya bağlı olarak, geleceği kestirme, istenmeyen davranış ve sonuç olmadan önleme durumları ağırlıktadır (Sarı ve Dilmaç 2005). Gündüz (2004) önlemsel modelin amacını, sınıf sorunlarının ortaya çıkmasına olanak verecek bir ortamın engellenmesi olarak açıklamıştır. Önlemsel modelde sorunun tespit edilmesi önemli değildir. Önemli olan sorunun ortaya çıkmadan önlenmesidir. Bu model sınıf etkinliklerini bir
“sosyalleşme süreci” olarak ele alır, sınıfta yanlış davranışa olanak vermeyen bir toplumsal sistem oluşturmaya çalışır. Model, bireyden çok gruba yöneliktir (Çelik 2005).
2.2.1.4. Tepkisel Model:
Bu modelde istenmeyen davranışa karşı bir tepki gösterilir. Modelin amacı, istenmeyen durum veya davranışın değiştirilmesidir (Çelik 2005). Sarı ve Dilmaç (2005)’a göre işleyişi göz önüne alınınca, istenmeyen sonuç-tepki şeklindedir. Düzen sağlayıcı ödül-ceza etkinliklerini içermektedir. Demirtaş (2005)’a göre sınıf
yönetiminde uygulanan klasik model olarak tanımlanabilir. Öğretmenin yönelimi gruptan çok bireye ve onun davranışınadır. Gündüz (2004)’ün belirttiği gibi sınıf içinde ders akışını bozan bir öğrencinin sınıftan çıkarılması, dersi dinlemeyen bir öğrencinin uyarılması, devamsız öğrencilerin aileleriyle görüşülmesi bu modelin kullanımına örnek olarak verilebilir. Bu modelin en zayıf yönü, her tepkinin bir karşı tepki doğurması ve bu tepkinin öğrenciyi istenen davranışa güdüleyeceğinden emin olunamamasıdır. Ancak gerekli görüldüğünde kullanılabilir. Bunun yanında bu modele sıkça başvuran bir öğretmenin, sınıf yönetimi becerilerinin yüksek olmadığı söylenebilir.
2.2.1.5. Otoriter Model:
Charles ve diğerleri (1996)’ne göre öğretmenin mutlak otoritesine dayalı olarak gözlenen durumdur. Bu modelde formal ilişkilerin ön planda tutulduğu, sınıf içi iletişime bütünüyle öğretmenin hakim olduğu, sınıfta rekabetin ve cezanın yaygın olduğu bir sınıf liderliği vardır. Öğretmenler, sınıf içi ilişkilerde aşağıdaki tutum ve davranışları sergiler:
-Öğretmenler ders konularını ve derslerin işlenişi ile ilgili standartları belirlemede öğrencilere söz hakkı tanımazlar. Yani planlama aşamasında, öğrencilerle görüş alışverişi içerisinde bulunmazlar,
-Öğretmen ders süresince daha çok konuşur, göstererek öğretme yerine sözel anlatımı daha çok tercih eder, öğrencilerin derse katılmaları ancak öğretmen soru sorduğunda mümkün olur,
-Öğretmen, başarının değerlendirilmesinde öğrencilerin düşüncelerine başvurmaz ve bunu daha çok kendisi yapma eğilimindedir,
-Öğrenciler, sınıf disiplinine zora başvurma ile uyum sağlamaya uğraşırlar (Akt. Sarı ve Dilmaç 2005).
2.2.1.6. Bütünsel Model:
Bu sınıf yönetimi modeli, Tepkisel model, Önlemsel model ve Gelişimsel Model’in sentezi olarak görülebilir. Bu modelde önlemsel sınıf yöntemine yer verme, bireye olduğu kadar gruba yönelme ve istenmeyen davranışları ortadan kaldırma eğilimi vardır. Öğrencilerin, gelişimsel özellikleri de dikkate alınır. Bu model sistem modeli olarak da tanımlanabilir. Model, sınıf iç ve dış çevresini bir bütün olarak görür (Çelik 2005). Sarı ve Dilmaç (2005)’ya göre modelin çevre boyutunda, okul, aile ve boş zaman etkinliklerinin yer aldığı arkadaş çevresi vardır.
Demirtaş (2005)’a göre sınıf yönetiminde öğretmenlerin benimsediği disiplin yaklaşımlarından hareketle farklı sınıf yönetimi modellerinden bahsedilebilir. Model seçiminde ve kullanımında, yapılan etkinliklerin amaçları, eğitim-öğretim ortamının koşulları ve öğrencilerin gereksinimleri esas alınmalıdır.