İsmail Bilgin'in Büyük Türk Bilginleri Dizisindeki Çocuk Kitaplarının İç

Konu

Büyük Türk Bilginleri serisinde yer alan kitapların genel olarak konusu Türk ve İslam tarihinde, bilime önemli katkıları olmuş bilim insanlarıdır. Seride yer alan bilim insanlarının kitapların kurgusuna göre dönemleri ve ilgi alanlarından bahsedilerek konu hakkında daha ayrıntılı bilgi verilebilir:

1. kitapta anlatılan “Kimyacıların Sultanı Cabir bin Hayyan (721-805)” (s.5) Abbasiler döneminde yaşamıştır.

2. kitapta anlatılan “Matematikçilerin Sultanı Hârizmî (780-850)” (s.5) Abbasiler döneminde yaşamıştır.

3. kitapta anlatılan “Coğrafyacıların Sultanı Bîrûnî (973-1051)” (s.5) Harzemşahlar ve Gazneliler döneminde yaşamıştır.

4. kitapta anlatılan “Hekimlerin Sultanı İbni Sina (s.980-1037)” (s.5) 10. ve 11.yüzyıllarda yaşamıştır. Samani Devleti, Harzemşahlar, İsfahan Sultanlığı ve Gazneliler döneminde yaşamıştır.

5. kitapta anlatılan “Otomatik Makinelerin İlk Mucidi Cezerî (1136-1206)” (s.5) Artuklular ve Eyyubiler döneminde yaşamıştır.

6. kitapta anlatılan “Gönüllerin ve Bedenlerin Doktoru Akşemseddin (Şam 1390-Göynük

1459)” (s.5) Osmanlılar döneminde yaşamıştır.

7. kitapta anlatılan “Ali Kuşçu (?-1474)” (s.5) Uluğ Bey, Akkoyunlular ve Osmanlılar döneminde yaşamıştır.

8. kitapta anlatılan “Haritacıların Sultanı Pîrî Reis (1465-1454)” (s.5) Osmanlılar döneminde yaşamıştır.

9. kitapta anlatılan “Mimarların Sultanı Mimar Sinan (1489-1588)” (s.5) Osmanlılar döneminde yaşamıştır.

10. kitapta anlatılan “Erzurumlu İbrahim Hakkı (1703-1780)” (s.5) Osmanlılar döneminde yaşamıştır.

İncelenen kitaplarda işlenen konular, 700-1780 yıllarını kapsayan ortalama 1000 yıllık bir dönemde dünya bilim tarihinde yer almış yukarıda ismi geçen bilim insanlarının hayatı ve yaptıkları bilimsel çalışmalardır.

Eserlerde genel olarak çalışkanlık, ilim yolunda çalışmanın ve başarıya ulaşmada sabretmenin önemi, planlı ve disiplinli çalışma, bilim insanlarına duyulan saygı ve sevgi, anne-baba sevgisi ve doğa sevgisi işlenmiştir. Merhamet, dürüstlük, çalışkanlık, yardımseverlik, sabırlılık, saygılı olma ve her zaman iletişim kurarak sorunları çözmeye çalışma, gibi ahlaki ilkeler kahramanların genel özelliklerindendir.

Kitapların konularında ve kurgulanmasında mantık hatası yoktur. Seride rastlantısal olaylar yer almamaktadır.

Kitaplara verilen isimler içerikle bağlantılıdır.

Kitaplarda yer alan konular, çocuk okurun dikkatini uzun süre esere yoğunlaştıracak şekilde kurgulanmamış, eserlerde güldürürken düşündüren mizahi unsurlara yer verilmemiştir. Ayrıca, merak ögesinin sürekli canlı tutulamaması da serdeki kitaplar için olumsuz bir durumdur.

İzlek-Tema

Sağlam kurgulanmış ve yetkin bir çocuk edebiyatı eserinde tema, işlenen konunun bütünleyicisidir. Büyük Türk bilginleri serisinin incelenen 10 kitabında, izlek ve konu arasında sağlam bir ilişki olduğu tespit edilmiştir.

Kitaplarda, bir hedefi olan, geleceğe dair hayaller kuran insanların, ihtiyacı olan itici gücü kendilerinde bulacağı teması işlenmiştir. Merak ögesinin bilimsel çalışmalarda çok önemli bir faktör olduğu kitapların tamamında yer almaktadır.

Çalışkanlık, sabırla ve disiplinle çalışmak, zorluklar karşısında yılmama işlenen genel temalardandır. Akşemseddin ve Erzurumlu İbrahim Hakkı’da anne sevgisi belirgindir. Cezerî’nin kimsenin inanmadığı hayallerini gerçekleştirmesi önemlidir.

Serideki kitaplarda işlenen temalar çocuğun sağlam bir değerler sistemi edinmesini destekleyecek niteliktedir.

İletiler

İsmail Bilgin Büyük Türk Bilgileri serisinde genel olarak Türk-İslam tarihinde dünya bilim tarihine yön veren bilim insanlarının başarılı olmalarını, kendi içsel motivasyonlarının yüksek olmasına bağlayarak çocuk okuyucuya, istenildiği takdirde üstesinden gelinemeyecek zorluk yoktur, iletisini vermektedir. İçsel motivasyonun yanı sıra bilim insanlarına ve bilimsel çalışmalara değer veren yöneticilerin de bilimin ilerlemesinde yadsınamaz paylarının olduğu iletisi kitaplarda işlenmiştir.

Kitapların genelinde azim ve tutkunun başarıya giden yolda önemli bir unsur olduğu vurgulanmış, bazı kitaplarda daha özel iletiler verilmiştir. Mesela Cabir bin Hayyan adlı eserde insanları kandırarak değerli eşyalarını çalan sihirbaza karşı Cabir bin Hayyan bilimsel olarak başka madenlerin altına çevrilemeyeceğini ispat ederek halkı uyarmıştır.

Hârizmî matematikte çok önemli bir rakam olan “0” rakamını bulmak için sürekli çalışmış, karşısına çıkan her fırsatı değerlendirmiş ve en sonunda hedefine ulaşmıştır.

Bîrûnî adlı eserde “…Araştırma olmadan ilim olmaz. İlimde ilerleme hiç olmaz.

Heyecan ve merak olmazsa olmaz. Ben önüme gelen her denizciyle konuştum. Onlara sorular sordum. Şimdi oralara gitmiş gibi biliyorum. Bunun için bu haritayı çizmeye çalışıyorum”

(s.48) şeklinde bir kurgulamayla açıkça, merak ve heyecan duygusunun araştırmanın ilimde ilerlemenin anahtarı olduğu iletisi işlenmiştir.

İbni Sina sürekli araştırmalar yapmış, hastaları gözlemlemiş, hastalar ve hastalıkları ile ilgili notlar almış, geri dönüt sistemini uygulayarak teşhis ve tedavi yöntemlerini geliştirmiştir. Bu kurguyla deney ve gözlemin, düzenli not tutma ve geri bildirimin önemi vurgulanmıştır.

Cezerî adlı eserle çocuğa verilmek istenen en önemli ileti, önce hayal et, sonra yap, iletisidir.

Pîrî Reis adlı eserde haritacılıkta zirve bir ismin devletin malını koruma tutkusu sonucu idam edilmesi anlatılmakta, burada okuyucuya ne olursa olsun dürüstlükten vazgeçmemek gerektiği iletisi verilmektedir.

Mimar Sinan’ın, yeniçerilikten mimarbaşılığa kadar yükselmesiyle verilmek istenen ileti, ilgi duyduğu alanda azimle, yılmadan çalışmanın insanı zirvelere taşıyabileceğidir.

Erzurumlu İbrahim Hakkı’daki anne-baba sevgisi, yaratılmış olan her şeye karşı duyulan merhamet ve İbrahim Hakkı’nın şairliği sevginin ve merhametin önemini okuyucuya hissettirirken, duyguları yazıya estetik bir dille aktarabilmenin ne kadar önemli olduğu iletisi verilmektedir. Öğrencilerine ders anlatırken sadece teorik bilgiyi vermemesi aynı zamanda sürekli uygulamalar yapması, onları dersle ilgili mekânlara götürmesi eğitimde yaparak yaşayarak öğrenme ilkesini göz ardı etmediğini göstermektedir.

İncelenen eserlerde verilmek istenen iletiler çocuk gerçekliğine uygundur. Kahramanlar

İsmail Bilgin’in araştırmada incelenen bu serisi karakterler üzerine kurgulanmıştır. Eserlerde sadece karakter olarak insanlar yer almaktadır. Sadece Pîrî Reis’te çocuk, yunus

balığıyla oynamış ve onunla dostluk kurmuştur. Ayrıca Erzurumlu İbrahim Hakkı adlı eserde, İbrahim Hakkı’nın, yaralı deveyi tedavi etmesi ve devenin yolculuk boyunca onu takip etmesi işlenmiştir.

Yazar, kurguladığı kahramanları çocukluklarından itibaren anlatmaya başladığı için eserlerde çocuklar yer almaktadır. Çocukların yanında genelde onları destekleyen anne ve babalar bulunmaktadır. Kahramanlar çocukluklarında da başarılıdır. Mutlaka kahramanın özelliğini fark eden birileri olmuş, devrin yöneticileri kahramanların yetişmesinde önemli rol oynamıştır. Bu kuralın dışında kalanlar Pîrî Reis ve Erzurumlu İbrahim Hakkı’dır. Bu kahramanlar da yetişkinlik dönemlerinde yöneticilerle görüşmüşlerdir. Akşemseddin’in yetişmesinde yöneticilerin bir desteği olmamış, sonradan Şehzade Mehmed’e hoca olmuştur.

Genelde kahramanların hepsi gözlem ve deney üzerine yoğunlaşmışlardır.

Kahramanların hepsi erkektir. Kadınlar anne rolünde ve çocukluktadır. Akşemseddin’in annesini hastalığı onun hekimlik yolunda ilerlemesine sebep olmuştur. Evlenip çocuğu olan Cabir bin Hayyan’dır. Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın 33 yaşında evlendiğinden kitabın sadece sonunda bahsedilmiştir.

Kahramanların hepsi ideal tiplerdir.

Kahramanlar yaşam gerçekliği içinde betimlenmiştir. Dil ve Anlatım

Seride yer alan eserlerde cümleler kısa ve sadedir. Kurgulanan metinlerde konuşma dilinin özelliklerine yer verilmiştir.

Yazar, seride yer alan eserlerde ikilemeleri, deyimleri sıkça kullanmıştır. Özlü sözlere ise nadir olarak yer vermiştir. Eserde yer alan özlü sözlere örnek olarak Erzurumlu İbrahim Hakkı adlı eserdeki “Her gecenin bir sabahı vardır. Her yokuşun bir inişi vardır” (s.38) kullanımı verilebilir.

Seride yer alan 10 kitaptan sadece Erzurumlu İbrahim Hakkı adlı eserde şiir metnine yer verilmiştir. Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın kendisinin yazdığı,

Rabbinle huzur eyle Mevlam görelim neyler Neylerse güzel eyler (…)

Teslim olma, oda yanma Mevlam görelim neyler Neylerse güzel eyler. (…)

İncitme, gönül yıkma Mevlam görelim neyler Neylerse güzel eyler.

(…)” (s.38, s.39) dizelerine yer verilmiş, farklı sayfalarda, Mevlam görelim neyler/ Neylerse güzel eyler, bölümü tekrarlanmıştır. Erzurumlu İbrahim Hakkı adlı eserde ayrıca Yunus Emre’nin,

“İlim ilim bilmektir İlim kendini bilmektir Sen kendin bilmezsin

Ya bu nice okumaktır” (s.32) dizeleri yer almıştır.

Yazar, İbni Sina adlı eserde, İbni Sina’nın hayat hikâyesini tamamladıktan sonra ayrıca bir bölüm ekleyerek İbni Sina hakkında bir açıklamada bulunmuş doğrudan okuyucuya seslenmiştir. “…Onun çalışkanlığının, araştırmasının, bilime merakının, gayretinin,

Türkiye’nin geleceğinde söz sahibi olacak sizlere de örnek olmasını dilerim” (s.60).

Pîrî Reis adlı eserde 63. ve 64. sayfalarda okuyuculara öğütlerde bulunmuştur.

Cezerî’de “pnömatik” (s.55) gibi yabancı terimler “saat-ı zamniye, saat-ı müsteviye” (s.55) şeklinde eski tamlamalar kullanılmıştır. Eserin dil ve anlatımı açısından bu durum olumlanamaz.

İncelenen 10 kitapta noktama işaretleri genelde doğru kullanılmıştır. Fakat “Erzurumlu İbrahim Hakkı” kitabının 23. sayfasında “Çocuklar şimdi Dünyamız’ın bu ahşap küre

olduğunu düşününüz.” cümlesinde “Dünyamız’ın” kelimesi yanlış yazılmıştır.

Eserlerin dil ve anlatım açısından bulgular ve yorumlar kısmında tek tek incelenmesi ve yukarıdaki değerlendirmeler göz önüne alındığı zaman görülecektir ki çocuk edebiyatı eserlerini özellikli kılan en önemli unsur, dil ve anlatımdır. Bilgin, genelde eserlerinde sade, kurallı ve basit cümleler kurmuştur. Kurgulamada akıcı ve anlaşılır bir dil hâkimdir. Eserlerde konuşma dili çocuk okuyucunun ilgisini çekecek tarzda kurgulanmıştır.

Çocuk Kitaplarında Uyulması Gereken Temel Eğitim İlkeleri Açısından Değerlendirme

İsmail Bilgin’in incelenen Büyük Türk Bilginleri serisinde belirgin bir mantık hatası yoktur.

Eserlerde erkek karakterler baskındır. Kadın karakterler kahramanların annesidir. Kahramanların çocukluklarında anne yer almaktadır. 10 eserden sadece Cabir bin Hayyan’ın gençken evlendiğinden bahsedilmekte ve bir çocuğunun olduğundan söz edilmektedir. Bir de Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın 33 yaşında evlendiğine dair eserin en sonunda bir açıklama yapılmıştır. Yapıtlarda erkek karakterlerin yer almasının cinsiyet ayrımcılığı ile bir alakası yoktur. Bu, kahramanların yaşadıkları dönemin şartlarının bir gereğidir. Eserlerde yer verilen anne ve babalar ideal tiplerdir. Fakat baskın değillerdir.

Bilgin’in eserlerinde baskıcı bir anlayış yer almamaktadır. Kahramanların yaşadıkları dönemdeki yöneticiler genel olarak bilime ve bilim insanlarına değer vermiştir. Bîrûnî, İbni Sina ve Ali Kuşçu çalkantılı siyasi dönemlerde sıkıntılar yaşamışlardır. Pîrî Reis adlı eserde ise kahraman iftiraya uğramış ve idam edilmiştir.

Bilgin eserlerinde boş inançları olumlamamıştır. Cabir bin Hayyan adlı eserde, Cabir bin Hayyan sihirbazın oyunlarını boşa çıkarmıştır. Akşemseddin adlı eserde gökkuşağının altından geçince dileklerin kabul olacağına dair inanışı kahramanın babası çürütmüştür.

Eserlerde sınıfsal, dinsel ve milliyete dair bir ayrım yoktur.

Büyük Türk Bilginleri serisinde kurgulanan 10 kahraman da çocukluklarından itibaren araştırmayı seven, gözlem yapan, meraklı, hayallerini gerçekleştirmek için yılmadan çalışan insanlardır.

Kitapların hepsinde davranış eğitimine dönük açık ve örtük iletiler yer almaktadır. İbni Sina’da kimsenin baskısı altında kalmadan çalışma isteği vurgulanmıştır. Hârizmî eşkıya da olsalar insanların öldürülmesini engellemiştir. Pîrî Reis canı pahasına devletinin çıkarlarını korumuştur.

Kitaplar, eğitim ilkeleri açısından değerlendirildiği zaman şu genel sonuçlara ulaşılmıştır: Tarihte başarılı olmuş Müslüman ve Türk bilim insanları çocukluklarından yaşamlarının sonuna kadar dürüstlükten ayrılmadan çok çalışmışlar, hedeflerine ulaşmak için zorluklardan yılmamışlar ve sonuçta hedeflerine evrensel ahlak çerçevesinde ulaşmışlardır. Seride anlatılan kahramanların hepsi, adlarını tarihe kendi emekleriyle yazdırmışlar ve bilimin önünü açmışlardır.