İsimlerde Son Eklerle Türetme

Arnavutçada son ekler isimlere eklenerek isim, fiil, sıfat ve zarf türetirler. Bunların arasında isimlerden isim türeten son ekler en işlek yapı olarak karşımıza çıkmaktadır. İsimlerden isim türeten birçok son ek aynı zamanda başka işlevlerde de karşımıza çıkmalarına rağmen isimden isim türetmedeki üretkenliklerini diğer alanlarda gösteremezler. Türeyen isimleri anlam bakımından incelediğimizde meslek, topluluk, yer, alet, eşya, bitki, organ, hayvan ve hastalık gibi somut ve soyut birçok türemiş isime rastlamak mümkündür. İsimden isim türetmede en işlek son ekler {+(ë)si}, {+llëk},

{+tar} ve {+xhi} son ekleridir.

Tablo 13: İsimden İsim Türeten Arnavutça Son Ekler ve Türkçe Karşılıkları

Son ek İsim Türkçe Karşılığı Türemiş İsim Türkçe Karşılığı

+aç akull donmuş su, buz akullaç buz kalıbı

+ak pazar pazar pazarak pazarcı

+(ë)s gjak kan gjakës katil, suçlu

+(ë)si mik dost, arkadaş miqësi dostluk

+i mjeshtër usta mjeshtëri ustalık

+ishtë mollë elma mollishtë elma bahçesi, elmalık

+je këmbë ayak këmbje nihale

+llëk spiun casus spiunllëk casusluk

+tar gjuhë dil gjuhëtar dilci

+tor anije gemi anijetor gemici

“Në të gjitha fshatrat ku punuan ata krijuan shoqëri e miqësi të reja, u lidhën me fshatarët dhe dhanë maksimumin e energjive dhe diturive të tyre për përparimin e shkollës.” 132

“Onlar bütün çalıştıkları köylerde yeni dostluklar edindiler, köylere bağlandılar

ve okulların gelişmesi için enerjilerinin ve bilgilerinin maksimumunu verdiler.”

“Me këtë gjuhëtar përkthimi nisi të vështrohej edhe si një produkt gjuhësor.” 133

“Bu dilci ile çeviri dilsel bir alan gibi de değerlendirilmeye başlandı.”

Arnavutçada fiil türeten son ekler belli sayıda karşımıza çıkar. Genellikle bu son ekler /o/ sesiyle biterler. Bunların içinden özellikle isimlere eklenerek fiil türetenler, en işlek kullanımlarını bu alanda gerçekleştirirler. Türeyen fiilleri anlam bakımından incelediğimizde isimlerin anlamına yakın fiiller türettikleri görülmektedir.

Tablo 14: İsimden Fiil Türeten Arnavutça Son Ekler ve Türkçe Karşılıkları

Son ek İsim Türkçe Karşılığı Türemiş Fiil Türkçe Karşılığı

+o- besë inanç besoj inanmak

+(ë)ro- rob köle robëroj köleleştirmek

+(ë)so- vlerë değer vlerësoj değer biçmek, değerlendirmek

+(ë)to- copë parça copëtoj parçalamak

+(ë)zo- dorë el dorëzoj teslim etmek

“Besoj se studiuesit dhe akademikët, pavarësisht interesave dhe fushës së studimit, përfshihen në vorbullën e jetës së përditshme dhe ndikohen thellësisht nga kjo e fundit edhe në kërkimin shkencor.”134

132 _{Zabit Lleshi-Mendu Dema, “Një shkull në shërbim të shkollës shqipe”, Rruga e Arbërit Gazetesi,}

No:2(70), Şubat 2012, s. 19.

133 _{Mimoza PRIKU, “Ndikimi i Ideologjisë Gjinore Gjatë Procesit të Përkthimit (Rasti i Përkthimit të}

Virginia Woolfit në Shqip)”, Seminari XXXIII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën

Shqiptare, Universiteti i Prishtinës “Hasan Prishtina” Fakulteti i Filologjisë dhe Universiteti i Tiranës

Fakulteti Histori-Filologjisë, Prishtinë 2014, s. 381.

134 _{Bresena Kopliku, Migrimi dhe Ndryshimet e Populsisë në Rajonin e Shkodrës, (Doktora Tezi),}

“Araştırmacıların ve akademisyenlerin çıkarları ve çalışma alanları dışında,

günlük yaşamın kasırgasına dâhil oluklarına ve bu sonuncusundan bilimsel araştırmalarda da derinden etkilendiklerine inanıyorum.”

“Mbase do të bëj që të rrokullisesh nëpër shkallë, apo kur të jesh duke fjetur do të ta copëtoj kafkën me një shandan argjendi, ose kur futesh në vaskë për t’u larë do ta lidh atë me rrymën elektrike.” 135

“Belki seni merdivenlerden yuvarlayacağım, ya da uyurken kafatasını gümüş bir

şamdanla parçalayacağım veya yıkanmak için küvete girdiğinde oraya elektrik vereceğim.”

Arnavutçada sıfat türeten son ekler isim türeten son ekler ile aynıdır. Dilde yalnızca sıfat türeten son ekler ise az sayıda karşımıza çıkmaktadır. İsimlerden türeyen sıfatların genellikle türedikleri isimlerin anlamlarından uzaklaşmadan yeni anlamlar edindikleri görülmektedir.

Tablo 15: İsimden Sıfat Türeten Arnavutça Son Ekler ve Türkçe Karşılıkları

Son ek İsim Türkçe Karşılığı Türemiş Sıfat Türkçe Karşılığı

+ak mend akıl mendak akıllı, zeki

+ar legjend efsane legjendar efsanevi

+(ë)s ujë su ujës sulu

+tar naze naz nazetar nazlı

+tor punë iş punëtor çalışkan

+osh bark göbek barkosh göbekli

“Më tepër tek ne është që të jetë djalë punëtor, njerëzit e tij të jenë punëtor, të mos jenë mashtruesa, bixhozxhi, djali duhet të jetë punëtor dhe të ketë një banesë.” 136

135 _{Marko Denevi, “Tregim tmerri”, Saras Dergisi, II. yıl, No:14, (Haziran 2016), s. 49.}

136 _{Olsi Lela-Ervin Kaci, Aspekte të Historisë, Kulturës dhe Traditës Rome Nëpërmjet Rrëfimeve Përsonale}

të Anëtarëve të Komuniteti në Shqipëri, Fondacioni Shoqëria e Hapur për Shqipërinë, dekada e romeve dhe

“Bizde daha çok çalışkan bir çocuk olması, ailesinin çalışkan insanlar olması,

doladırıcı, kumarbaz olmaması, delikanlının çalışkan olması ve bir evinin olması gerekli.”

“Baba Manja, një kryedervish xhahil, barkosh, me bruc, mik i prefektit, Javer bej Hurshitit dhe sidomos i gruas së tij, që ishte muhibe, dilte në qoshk, pinte duhan dhe na bërtiste ngandonjëherë të mos i prishnim pemët dhe vreshtin.” 137

“Cahil, göbekli, üzerinde kabanıyla, başkan Javer Hurshit beyin ve özellikle

onun muhib olan karısının arkadaşı olan Manja Baba, köşke çıkıyordu, sigara içiyordu ve bazen bize ağaçları ve bağı bozmayalım diye bağırıyordu.”

Arnavutçada zarf türeten son ekler dilde az sayıda karşımıza çıkmaktadır. Bunların içinden özellikle isimlere eklenerek zarf türetenler en işlek kullanımlarını bu alanda gerçekleştirirler. Anlam bakımından ise genellikle isimlerin anlamına yakın zarflar türetirler.

Tablo 16: İsimden Zarf Türeten Arnavutça Son Ekler ve Türkçe Karşılıkları

Son ek İsim Türkçe Karşılığı Türemiş Zarf Türkçe Karşılığı

+as radhë sıra radhas sırayla

+çe hajdut haydut hajdutçe sinsice

+shëm inat inat inatshëm inatla

+(i)sht gabim yanlış, hata gabimisht yalnışlıkla

+thi çap adım çapthi adım adım

“Nëse një numër caktohet gabimisht, ai duhet të fshihet prej listës së numrave të përdorshëm dhe nuk duhet t’i caktohet ndonjë titulli tjetër.” 138

“Eğer yanlışlıkla bir numara belirleniyorsa, onun kullanılan numaralar

listesinden silinmesi gerekiyor ve herhangi başka bir başlık belirlenmemesi gerekiyor.”

137 _{Enver Hoxha, Vite të Vegjëlisë, kujtime për Gjirokastrën, Shtëpia Botuese 8 Nëntori, Tiranë 1983, s.}

190.

138 _{Besim J. Kokollari, Doracak Numri Standard Ndërkombëtar i Muzikës, Biblioteka Kombëtare e Kosovës}