İmkânlar Çokluğu, Niyet ve Seçim

Bergson’un özgürlük anlayışında “niyet” olarak ifade edilebilecek bilinç durumlarının önemli ve belirleyici bir role sahip olmadığına ilişkin düşünceleri Nurettin Topçu’nun doğal olarak olumlu karşılamadığını görmekteyiz.245 _{Doğal olarak diyoruz çünkü yukarıda açıkladı-} ğımız üzere Topçu bilinçli durumlarla sınırlı bir benlik anlayışına sahiptir. Bu anlamda onun özgürlüğü bilinçli durumlarla bir biçimde ilişkilendirmesi gerekmektedir. Dolayısıyla bilinç ta- rafından hissedilen imkânlar çokluğu, niyet, isteme, karar verme gibi durumlar öne çıkmaktadır. Topçu’nun bu bağlamda ortaya koyduğu düşünceleri Bergson’a yönelik dolaylı ya da doğrudan eleştiriler içermektedir.

Daha önceki bölümde görüldüğü üzere Bergson (Topçu’nun aksine) bilinç durumların- dan biri olduğu halde isteme hissinin, isteklerin ve eylem olarak ortaya çıkma sürecinde öne çıkan kasti, bilinçli isteklerin (niyet) irade probleminin çözümlenmesi açısından belirleyici bir olduğunu düşünmüyordu. Çünkü niyetle ilgili düşünceler mekâna dönüştürülmüş süre tasavvu- runa dayanıyordu. Ona göre iki seçenek arasında karar verme durumu süre içerisinde gerçek- leşmekteydi ve “iki seçenek” şeklinde mekânda sayıldığı gibi sayılamazdı. Çünkü birbirinden mekânda olduğu gibi ayrılmış iki ayrı seçenek bilinç akışında söz konusu değildi. Bilinç du- rumları mekânda olduğu gibi ayrılamamaktaydı ve dolayısıyla bilinç durumlarında niceliksel bir çokluk söz konusu değildi. Bergson’a göre farklı bir çok bilinç durumu bilinç akışı esnasında birbirine katılarak ve hâl değiştirerek hareket anına doğru akıp gitmektedir.246 _{Bergson'un bu} düşüncelerine rağmen Topçu farklı birden çok seçeneğimiz olduğunu, “niyet birliğinin” bu an- lamda son derece önemli olduğunu savunmaktaydı.247 _{Fakat buradaki sorun Topçu’nun}

245 _{Nurettin Topçu, İsyan Ahlâkı, s. 60.}

246 _{Konuyla ilgili daha fazla bilgi için çalışmamızın 1. Bölümüne bkz.} 247 _{Nurettin Topçu, İsyan Ahlâkı,s. 62.}

mekânsız olan bir alanda çokluğu nasıl yorumlayacağına ilişkindir. Topçu’nun muhtemel seçe- neklerine dikkat edecek olursak ya Bergson’un çokluk düşüncesini eleştirmesi gerekmektedir. Ne var ki Topçu’nun bilinç durumlarının çokluğuna ilişkin Bergson’a bir eleştiride bulunmadı- ğını görüyoruz. Fakat buna rağmen kendisi imkânların çokluğundan, niyetten söz edebilmekte- dir ki bu durum bir açıklama gediği meydana getirmektedir.

Yine de elimizdeki verilerle Topçu’nun tavrını açıklamaya çalışalım. Topçu her ne ka- dar benliğimizin sürece tabi olduğunu kabul etse de birçok isteğin bulunduğu süreç içerisinde benliğimizin iradesini belirli bir isteğe doğru yöneltip tüm benliği o harekette birleştirdiğini düşünmektedir. Bu düşüncesini Blondel’in bir benzetmesinden yararlanarak açıklamaya çalış- maktadır: "İmkânlar şuuru göstermektedir ki şuurda zaten bir hürriyet imkânı bulunmaktadır.

Acaba bu imkânlar şuuru bizim zorunlu olarak var olanı bilmeyişimizden mi ileri geliyor? Bu ortadan kaldırılması gereken bir cehalet midir? Bu şuuru ortadan kaldırmak yaratma olgusunu yok etmek demektir. Aslında yaratma bir gerçekliktir ve bütün gerçeklik yaratma olgusundan çıkmıştır. Fakat şuurda sadece bir hürriyet imkânı mevcuttur. Hürriyette ise bir imkânlar çok- luğu vardır. Bu çokluk hareketin birliğine ulaşınca hürriyet zorunlu olarak ortaya çıkar. Dü- şünceyi meydana getiren unsurlar kendi aralarında ve her biri bir bütün ile çelişkili bir çokluk oluştururlar. Düşünceyi yaratan bu çokluktur işte. Bu çoklukta dilek özsuyu ağaç gövdesinde nasıl yol alırsa öyle yol alır, bu özsuyu sadece gövdeyi beslemek üzere dalların geri kalanını ihmal eder. Böylece unsurların çokluğunun yerini gövdenin birliği alır. Düşüncenin birliği ha- reket olmak ister. Bu er veya geç olacaktır. Ve hareket bir defa ortaya çıktı mı her yana dal budak salan bir ağaç gibi dağılır."248 _{Bu metaforla ilgili olarak özellikle “dilek özsuyu”, “dü-} şünceyi yaratan çokluk”, “düşüncenin birliği” gibi ifadelere dikkat çekmek istiyoruz. Topçu farklı kaynaklardan toplanan besleyici özelliğe sahip birçok şeyin tohumdan gövdeye uzanma- sında görülen çokluktan birliğe geçiş süreciyle, benliğimizde yaşanan durum hakkında benzer- lik kurarak konuyu açıklamaya çalışmaktadır. Nitekim karar anına doğru giderken karşıt birçok düşünce ve istek etkin olmakta ve son kararın ortaya çıkmasına bir şekilde yardımcı olmaktadır. Daha açık bir ifadeyle karşıt olsa bile her bir düşünce ve isteğimiz kararımızın oluşumunda

etkili olabilmektedir. Böylece benliğimiz düşüncedeki yaratıcı çokluğu alıp süreç içerisinde ka- rar anına doğru ilerlemekte ve bu sayede hareketi üretebilmektedir. Bu noktayı daha fazla de- rinleştirmek için Topçu’nun benlik-istek-irade arasındaki ilişkiyi açıklayan düşüncelerini or- taya koymamız gerekmektedir.

Topçu'ya göre irade, harekette hedeflenen gaye için yapması gerekenleri ortaya koyar. Söz konusu gaye için yapılması gerekenleri gözden geçirir ve zihin bir süre sebepler arasında kararsız kalır: "Sallantı (iki ya da çok seçenek arasındaki kararsızlık hali)249 _{sona erdi mi zihin}

bu iki uçtan birinin üstünde durur. Buna karar denir. Karar vermek iki uçtan birini seçmek demektir."250 Yine kendisi aynı eserinde (determinizmi reddetmemekle birlikte) seçim yapa- bilme durumunun özgür olduğumuzu gösterdiğini belirtmektedir.251 _{Topçu'nun doktora tezinde} bu kadar açık ifadelerle göremediğimiz bu düşünceleri daha ileriki yıllarda kaleme aldığı bir eserinde görmenin son derece manidar olduğunu belirtmeliyiz. Nitekim bu tür ifadelerle yapılan bir irade betimlemesi Bergson'un eleştirilerine muhatap unsurlar içermektedir. Çünkü “sallan- tıda kalmak”, “iki uçtan birini seçmek” şeklinde betimlenen bir irade düşüncesinin Bergson’un bilinç durumlarının çokluğuna ilişkin düşünceleriyle çeliştiğini söyleyebiliriz. Dahası yukarıda da belirttiğimiz gibi Bergson’un bilinç durumlarının çokluğuna ilişkin düşüncelerine yönelik Topçu’nun bir eleştiri de yöneltmediğini görmekteyiz. Bu anlamda Topçu’ya göre özgürlük hareketin niteliğiyle daha çok ilgilidir. Giriş bölümünde açıkladığımız üzere Topçu’ya göre or- taya çıkan hareket determinizmi aşabilmiş bir hareket ise ancak o zaman insanın özgür oldu- ğundan söz edilebilir. Fakat neticede böyle özgür bir hareketin ortaya çıkmasında niyet, imkân ve seçimin belirleyici bir rol oynadığını söyleyebiliriz.

249 _{Parantez içi ifade çeviri metinde olmayıp tercihimiz doğrultusunda eklenmiştir.} 250 _{Nurettin Topçu, Ahlâk, s. 57.}