Türkiye 1950’den sonra demografik olarak hareketlilik yaşayan bir ülkedir. Bu sebeple hem il içi hem de iller arası göçün yoğun yaşandığı bir ülkedir. Aşağıdaki şekil TÜİK’in 2000 nüfus sayımındaki verilerine dayanarak çıkardığı göç oranını ve göç hızını göstermektedir. Bu sonuçlara göre Türkiye’deki göç oranı ve yer değiştiren nüfus miktarı giderek artmaktadır. Yirmi beş yıllık süreçte(1975–2000) göç oranı %9.34’ten %11.02’ye çıkarken, dönem boyunca göç eden toplam nüfus 19.499.284’tür.
Tablo 5.4: Yerleşim Yerleri ve İller Arası Göç Eden Nüfus, 1975–2000
Yerleşim yerleri arası göç eden nüfus
İller arası göç eden nüfus Sayım
Yılı
Daimi ikametgah
nüfusu (1) Dönem Sayı (2) % Sayı % 1980 33.395.730 1975–1980 3.584.421 9,34 2.700.977 7,03 1985 44.078.033 1980–1985 3.819.910 8,67 2.885.873 6,55 1990 49.986.117 1985–1990 5.402.690 10,81 4.065.173 8,13 2000 60.752.995 1995–2000 6.692.263 11,02 4.788.193 7,88 Kaynak (TÜİK, 2000)
Aşağıdaki şekil de ise 1975–2000 döneminde yerleşim yerine göre göç eden nüfus verilmektedir (TÜİK, 2000). Şekilden anlaşılacağı üzere şehirden şehre, köyden şehre ve köyden şehre göç eden nüfusun büyüklüğü artarken; köyden köye göç hem oransal hem de nüfus büyüklüğü olarak azalmıştır.
Tablo 5.5: Yerleşim Yerlerine Göre Göç Eden Nüfus Yerleşim yeri 1975–1980 1980-1985 1985-1990 1995-2000 Toplam 3.584.421 3.819.910 5.402.690 6.692.263 % 100 100 100 100 Şehirden Şehire 1.752.817 2.146.110 3.359.357 3.867.979 % 48,9 56,18 62,18 57,8 Köyden Şehire 610.067 860.438 969.871 1.168.285 % 17,02 22,53 17,95 17,46 Şehirden Köye 692.828 490.653 680.527 1.342.518 % 19,33 12,84 12,6 20,06 Köyden Köye 528.709 322.709 392.935 313.481 % 14,75 8,45 7,27 4,68 Kaynak (TÜİK, 2000)
Türkiye genelinde çeşitli soyo-ekonomik ve kültürel nedenlerden dolayı bu göçler meydana gelmiştir. 1984’te başlayan terör saldırılarından sonra ortaya çıkan zorunlu göç ise çatışmaların yaşandığı bölgede bulunan ve Köye Dönüş ve Rehabilitasyon Projesi’nden faydalanan illerdir. Bunlar; Batman, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Hakkâri, Mardin, Muş, Siirt, Şırnak, Tunceli, Van, Ağrı ve Adıyaman’dır. Bu iller terör nedeniyle göç veren illerdir. PKK ile güvenlik güçlerinin arasındaki mücadelenin ortaya çıkardığı güvensiz ve istikrarsız ortam nedeniyle 1985– 2000 yılları arasında bu 14 vilayetten dışarıya göç arttığı gibi bu illerin ve illere bağlı ilçelerin nüfus artışlarında da patlama yaşanmıştır. HÜNEE’nin yaptığı Türkiye Göç ve Yerinden Olmuş Nüfus Araştırması’nda konu şöyle açıklanmaktadır:
Türkiye’de son yirmi yılda, 1986–2005 döneminde, göç eden nüfusun yaklaşık yüzde 4’ünün güvenlik nedenleriyle göç ettiği görülmektedir. 14 ilden göç edenler arasında ise güvenlik nedenleriyle göç edenlerin payının yüzde 16 olduğu dikkati çekmektedir. Son yirmi yılda, güvenlik nedenleri ile yapılan göçlerin hemen tamamının çıkış noktası, 14 ilin oluşturduğu “göç veren iller” tabakasıdır. On dört ilden yapılan güvenlik göçlerinin yaklaşık yüzde 80’inin çıkış noktası kırsal yerleşim yerleri, yaklaşık yüzde 20’sinin çıkış noktası ise kentsel yerleşim yerleridir.
Aşağıda TÜİK verilerine dayanarak 1980–1985, 1985–1990 ve 1995–2000 dönemlerinde bu 14 ildeki nüfus hareketleri verilecektir. 1990–1995 döneminin nüfus sayımı yapılmadığı için bu periyoda ait istatistikî veriler verilmeyecektir. Bununla beraber yukarıda YON’un sayısal büyüklüğünü saptamaya ilişkin çalışmalar irdelenirken tespit edildiği gibi 1990–1995 döneminde güvenlik nedeniyle göç edenlerin sayısı yaklaşık olarak 1985–1990 döneminin iki katıdır.
Tablo 5.6: Güvenlik Nedeniyle Göç Veren İllerin 1975–2000 Döneminde Dışarıya
Verdiği Göç Oranları, (Binde)
İLLER 1975-1980 1980-1985 1985-1990 1995-2000 Adıyaman 67.06 71.91 77.94 97.20 Ağrı 107.97 89.53 132.94 106.39 Bingöl 83.77 79.02 125.76 107.91 Bitlis 126.12 79.80 115.50 92.59 Diyarbakır 73.40 67.03 83.89 90.70 Elazığ 98.28 84.72 100.08 92.05 Hakkari 52.68 45.23 83.02 83.01 Mardin 83.74 70.46 109.31 105.90 Muş 96.00 85.91 130.79 90.37 Siirt 75.12 81.67 177.50 148.38 Tunceli 134.18 172.32 206.87 217.00 Van 53.09 59.48 76.90 88.86 Batman * * 59.08 93.47 Şırnak * * 68.68 83.25 Kaynak (TÜİK, 2000)
1980 askeri darbesinden dolayı nüfusun hareketliliği 1980–1985 döneminde azaldığı için bu dönemde göç oranı Türkiye genelinde olduğu gibi OHAL bölgesinde düşmüştür. Terör saldırılarının yaşandığı 1985–1990 yılları arasında Adıyaman’ın dışındaki illerde göç hızında sert yükselişler yaşanmıştır. Buna karşın güvenliğin görece sağlandığı 1995–2000 döneminde ise bölgede göç hızının genel itibariyle düştüğü gözlemlenmektedir.
Aşağıdaki grafik ise 1975–2000 döneminde 14 ilin nüfusundaki değişimi göstermektedir. Süreç içerisinde bölgenin önemli merkezleri olan Diyarbakır ve Van’ın toplam nüfusu yaklaşık iki katına çıkarken Tunceli’nin nüfus büyüklüğünün mütemadiyen düştüğü görülmektedir. Güvenlik gerekçesi ile göç edip bölge dışına çıkmak istemeyen YON’lar bölgenin önemli merkezleri olan Van ve Diyarbakır illerine
göç ettikleri için buralarda hızlı bir nüfus artışı olmuştur. Mardin’in nüfus grafiği ise zikzak çizmektedir. Terör saldırılarının yoğun olduğu 1985–1990 periyodunda Mardin’in nüfusu YON’ların dışarıya yoğun göçü nedeniyle düşerken kısmen güvenli olan 1995–2000 döneminde ise yeniden artmıştır. Diğer illerin nüfusunda ise düzenli bir artış görülmektedir.
Tablo 5.7: Güvenlik Nedeniyle Göç Veren İllerin Daimi İkametgah Nüfusu (1975–2000)
İLLER 1975-1980 1980-1985 1985-1990 1995-2000 Adıyaman 321.959 378.092 454.013 559.772 Ağrı 297.713 345.873 372.450 451.287 Bingöl 190.193 206.716 216.793 222.139 Bitlis 206.691 245.287 274.864 331.728 Diyarbakır 643.619 774.782 910.683 1.176.390 Elazığ 384.332 426.601 448.882 513.839 Hakkâri 123.708 137.410 133.594 186.976 Mardin 469.193 551.803 477.854 601.621 Muş 246.476 283.438 319.813 390.308 Siirt 365.173 428.090 206.834 218.773 Tunceli 135.444 134.747 122.027 83.642 Van 383.254 450.377 537.978 726.202 Batman * * 285.194 390.289 Şırnak * * 206.434 276.300 Kaynak ( TÜİK, 2000)
Aşağıdaki grafik ise 1975–2000 yılları arasında OHAL kapsamındaki illerden dışarıya göç eden nüfus büyüklüğünü göstermektedir. Bölge geri kalmışlık nedeniyle önemli oranda göç vermektedir. Ancak terör olaylarının yaşandığı 1985–1990 döneminde Ağrı, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Mardin ve Muş illerinde dışarıya göç eden nüfus % 80 dolaylarında artış göstermiştir. Göç eden nüfus büyüklüğü daha güvenli periyotlarda ise hızını düşürmüştür.
Tablo 5.8: Güvenlik Nedeniyle Göç Veren İllerin Göç Rakamları (1975-2000) Kaynak (TÜİK, 2000) İLLER 1975-1980 1980-1985 1985-1990 1995-2000 Adıyaman 22.353 28.168 36.742 58.369 Ağrı 34.784 32.667 54.474 50.799 Bingöl 16.826 16.989 29.766 25.202 Bitlis 28.294 20.310 34.115 31.374 Diyarbakır 48.399 52.776 79.095 111.060 Elazığ 39.478 37.302 47.044 48.438 Hakkâri 6.626 28.168 11.462 15.715 Mardin 41.711 40.115 56.031 68.168 Muş 25.288 25.583 46.254 37.448 Siirt 28.252 36.449 42.271 34.994 Tunceli 19.916 26.286 29.450 18.828 Van 20.750 27.500 42.967 67.406 Batman * * 16.617 38.165 Şırnak * * 14.533 22.507
Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu’nca “Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri’nde Terörden Kaynaklanan Nedenlerle Yaşanan Göçlerin Aile Yapısına Etkileri” adlı çalışmaya göre Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun kırsal kesiminden Türkiye’nin Batı bölgelerine ve bölgenin büyük merkezlerine göç hareketinde artış, özellikle PKK terörüyle paralellik göstermektedir. 1983 yılından önce %7 olan terörden kaynaklanan göç olayı 1983–1990 yılları arasında %64.5’e; 1991 ’de %83.8’e; 1992 ’de %81.4’e; 1993 ’de %83.4’e çıkmaktadır. 1994 yılından itibaren güvenlik güçlerinin etkisiyle terörle ilgili göç olayları % 62.7’ye; 1995 yılında %51.2’ye; 1996 yılında %41.6’ya; 1997 yılında %28’e düşmüştür. Ayrıca 1994 ’ten itibaren bölgedeki göç olayı yavaşlamıştır. Göç, güvenliğin kısmen sağlanması ve göç potansiyeli olan nüfusun azalmasından dolayı yavaşlamıştır (Başbakanlık Aile Kurumu, 1998:154).
Aynı çalışmaya göre en çok göç veren yerler ve göç oranları şöyledir: Diyarbakır (Merkez, Hazro, Bismil, Kulp, Dicle, Hani, Lice, Çınar, Silvan) %19.5, Siirt (Eruh, Pervari, Şirvan) %10.8, Mardin (Merkez, Midyat, Derik, Savur, Mazıdağı, Ömerli, Nusaybin, Yeşilli) %9.5; Tunceli (Merkez, Pülümür, Pertek, Çemişkezek, Hozat) %8.9; Hakkari (Merkez, Şemdinli, Çukurca, Yüksekova) %6.2; Şırnak (Merkez) %5.4; Muş (Merkez Varto, Bulanık) %4.0; Van (Merkez, Özalp, Gürpınar, Bahçesaray) %4.0; Ağrı (Merkez, Eleşkirt, Hamur, Patnos) %3.7; Bitlis (Merkez, Mutki) %3.1;
Bingöl (Kiğı, Solhan) %2.8; Batman (Merkez, Sason, Gercüş) %2.7; Kars (Digor, Arpaçay) %1.7; Erzincan (Merkez) %0.9 ve Şanlıurfa (Siverek) %0.5’dir (Başbakanlık Aile Kurumu, 1998:155).