İlişki Sözleri

Kalıplaşmış dil birimlerinin içerisinde hakkında en az çalışma yapılan birimlerin başında, ilişki sözleri yer almaktadır. Bu sözler, yazılmaktan çok söylenir. Yazılı dilden çok sözlü dilde karşılaşılan bu birimler, derleme çalışmaları dışında yazıya geçirilmediğinden, araştırmacıların ilgisinden uzakta kalmıştır.

İlişki sözlerinin tanınması ve diğer KDB’lerden ayırt edilmesinde de yine aynı sebeplerden dolayı belirsizlik söz konusudur. Birçok araştırmacı, ilişki sözlerinin atasözleri, deyimler, ikileme ve birleşik kelimelerden ayrı bir grup oluşturduğunun farkına varmış, ancak bunların üzerinde ayrıntılı bir şekilde durmamıştır. Dolayısıyla, özellikleri tam olarak belirlenmeyen bu tür sözlerin diğer KDB’lerden ayrılan ve onlarla benzeşen yönleri de tespit edilememiştir.

İlişki sözlerinden bahsedilen çalışmalarda, büyük oranda kalıp söz terimi (Aksan 2006; 2013; 2014; 2015; Özdemir 2000; Zülfi kar 2004) öne çıkmakla birlikte farklı adlandırmalarla da karşılaşılmıştır. Doğan Aksan, eserlerinde, kalıp sözler için aynı zamanda ilişki sözleri adlandırmasını da kullanırken kültür birimler (Kula 1996), iletişimsel sözler (Toklu 2003), bağlamsal sözler, karşılama

sözleri (Çotuksöken 2002) ile deyimce (Koç 1996) eserlerde geçen diğer terimler olarak karşımıza

çıkmaktadır. Adı geçen eserlerde dolaylı yoldan ilişki sözlerine değinilmiştir. Türkiye Türkçesi yazı dili ölçekli birkaç makale (Tannen ve Öztek 1981, Doğançay 1990, Gökdayı 2008, Martı 2009) ile biri Türkiye Türkçesi (Erol 2007), biri de Anadolu Ağızları (Bulut 2012) üzerine yapılan iki yüksek lisans

tezi ve Türkçe ile Almanca ilişki sözlerinin karşılaştırıldığı doktora tezi (Toklu 1993) doğrudan ilişki sözleriyle ilgili yapılan çalışmalardır.

Son zamanlarda yapılan çalışmalarla ilişki sözleri tanımlanmış ve dilbilim açısından incelenmiştir. Çoğunda ortak olmakla birlikte bu sözler, her toplumda belli durumlarda söylenmesi gelenek olmuş, duyguları açığa vuran kalıplar, çeşitli klişeler (Aksan 2013: 163) şeklinde tanımlanmaktadır. İlişki sözleri, aynı zamanda konuyla ilgili Türkiye Türkçesi ölçekli bir monografi yayımlayan Hürriyet Gökdayı tarafından da tanımlanmıştır:

“önceden belirli bir biçime girip hafızada öylece saklanan, söyleneceği sırada yeniden üretilmeyip olduğu gibi hatırlanarak, gerekiyorsa bazı ekleme ve/veya çıkarmalar yapılarak kullanılan, tek bir sözcükten, ardışık veya aralı sözcükler içeren sözcük öbeği ya da tümceden oluşabilen, belirli durumlarda söylenmesi toplumca benimsenmiş ve görece bir sıklığa sahip sözler olarak iletişimin kurulmasına, devamına veya sonlandırılmasına yardım eden ve kullanım yerleri çok sınırlı olan kalıplaşmış dil birimleri” (2008: 106).

Yazar bu tanımla, aynı zamanda ilişki sözlerini, atasözleri, deyim, ikileme ve birleşikler gibi diğer KDB’lerden ayırmayı hedefl emiştir.

2.4.1. Ağızlardaki İlişki Sözleri

Ağızlarda yer alan ilişki sözleri de tıpkı diğer KDB’ler gibi toplumun kültürünü, inançlarını, gelenek ve göreneklerini yansıtan, insani ilişkilerini düzenleyen sözlerdir. Bu açıdan, ilişki sözlerinin tıpkı atasözleri ve deyimler gibi kültür taşıyıcılığı yönü vardır. Belirli durumlarda söylenmesi gelenek hâline gelmiş bu sözler, aynı zamanda konuşmanın seyrini değiştirme ve sohbeti renklendirme gibi özelliklere de sahiptir. Ağızların ifade gücünü artıran ve gündelik yaşama dair izler taşıyan kalıp sözler, karşılaşma, selâmlaşma, yardımlaşma, söze başlama gibi daha çok ikili ilişkileri düzenleme görevinde de kullanılır. Dolayısıyla kişinin günlük yaşamın her anında karşısına çıkabilir. Ayrıca kültür, sözü edilen durumlarda belirtilen birimlerin kullanılmasını zorunlu kılar. Hatta özellikle ortak yaşam alanlarında ve kişisel ilişkilerde bu sözlerin kullanımına dikkat etmeyenler, toplumca insani açıdan zayıf bile bulunurlar. Bundan dolayı, kullanmaya mecbur olunan, yeri geldiğinde söylenmezse eksikliği hissedilecek tarzda birimlerdir. Günümüz yazı diline oranla daha çok kelime barındıran Türkiye Türkçesi ağızlarında buna paralel olarak ilişki sözlerinde de zenginlik söz konusudur.

2.4.1.1. Biçim Bakımından Ağızlardaki İlişki Sözleri

Kalıplaşmış dil birimlerinden olmasına rağmen ilişki sözlerini yapı bakımından diğerlerinden ayıran bazı farklılıklar bulunmaktadır. Kalıplaşmış olma, kelime grubu ve cümle şeklinde kullanılma gibi ortaklıkların yanı sıra az sayıda hatta bazen bir kelimeden oluşma (helal, görüşürüz), ayırt edici bir özellik olarak görünmektedir. Ayrıca, ilişki sözlerinin diğer KDB’lerden dönüşebilme gibi bir yönü de bulunmaktadır. gönlünden kop- deyimi gönlünden ne koparsa şeklinde ilişki sözü formunda kullanılabilir.

Sayılan özelliklerden az sayıda kelimeden oluşma özelliği, aynı zamanda ağızlarda kullanılan dilin bir gerekliliğidir. Çünkü yazılmayan ancak toplumun hafızasında bulunması gereken birimlerin kelime sayısının belirli bir sınırı olmalıdır.21 _{Ancak az kelimeden ya da bir kelimeden oluşma özelliği,}

ilişki sözlerinin tamamı için geçerli bir durum değildir. Bu yüzden başka ölçütler de göz önünde bulundurulmalıdır.

İlişki sözleri ilk olarak yapı bakımından sınıfl andırılacaktır. Çünkü kelimelerin bir müddet aynı yapı ve anlamda kullanılması sonucunda kalıplaşma gerçekleşir. Bundan sonra kalıplaşan birimin kelimelerinin ne bakımdan dizildiğine bakılmalıdır.

1. Bir kelimeden oluşanlar

helal, aff erin, şükür, amin, meraba vb. (MDD/(Mğ.)

2. Birden fazla kelimeden oluşanlar

tö(v)be tö(v)be, nası(l) desem vs. (MDD/(Mğ.)

3. Kelime grubu şeklinde olanlar

allah aşkına, ölmüşlerin ruhu için, sözün kısası vb. (MDD/(Mğ.)

4. Cümle şeklinde olanlar

her iş olacağına varı(r), olu(r) gide(r), korkunun ecele faydası yok, hayırlısı ōsun vb. (MDD/

(Mğ.)

İlişki sözlerinin diğer birimlerden ayırt edilmesi amacıyla yararlanılabilecek ölçütlerden biri de anlamdır. Zaten birimin kalıplaşmasını sağlayan yönlerden biri de anlam olarak değerlendirilmektedir. Kalıp sözler de diğer bazı birimlerden farklı olarak genellikle gerçek anlamlarıyla kullanılırlar. Ancak az sayıda örneğin mecaz anlam taşıdığı bilinmektedir. O hâlde, anlam açısından bu tür birimleri, gerçek ve mecaz anlam taşıyan ilişki sözleri olarak ikiye ayırmak mümkündür.

1. Gerçek anlamlı kalıp sözler

eyi āşamlā “İyi akşamlar”, tebrik ederiñ, görüşmek üzre (MDD/(Mğ.)

2. Mecaz anlamlı kalıp sözler

anladīsam arap olāñ, kendiñe eyi bak (MDD/(Mğ.)

2.4.1.2. İçerik Bakımından Ağızlardaki İlişki Sözleri

Bahsi geçen ölçütlerin dışında kalıp sözleri bir de işlevleri açısından sınıfl andırmak mümkündür. İyi ve Kötü Dilek Bildirenler22

allah ne muradıñ vāsa vēsiñ, sālıcaknan gidin (MDD/(Mğ.) Her Duruma Uygun Sözler Sağlayanlar

eyi yolculuk(lā), uğurlar ossun (MDD/(Mğ.)

Asıl Söylenmek İsteneni Kısa Sürede İletmeye Yardım Edenler beñzetmeK gibi olmasın, sözüm meclisten dışarı (MDD/(Mğ.)

Nezaket Kurallarına Uymayı Sağlayanlar

çok özür dilērin, lafıñızı balnan kesēn, aff edersin (MDD/(Mğ.) Dinî Kimliği Açığa Çıkaranlar

allah cennette gavıştırsın, allah iremet ēlesin (MDD/(Mğ.) İletişim Sürecini Düzenleyenler

uzun lafıñ gısası, gelēñ asıl meseleye (MDD/(Mğ.) Konuşmada Anlatımı Güçlendirenler

ni derler, sözüñ gelişi, sözüm una (MDD/(Mğ.) Duyguları Dile Getirenler

gülē miñ ağlā mıñ, biz sen(i)nen ni edcēz (MDD/(Mğ.) Toplumun Farklı İnançlarını Yansıtanlar

ēyi sātte ossunlā, elemtere fi ş kem gözlere şiş, nazar dēcek (MDD/(Mğ.) Kültürel Ayrıntıları Gösterenler

veriñ eliñizi öpēñ, senden eyi ommasın (MDD/(Mğ.)

Cevap, Ödül ve Cezalandırma Bildirenler

taam, nāıl istēseñ, el öpenlēñ çok ossun “el öpenlerin çok olsun”, çok yaşa (MDD/(Mğ.)