İkinci bahis: İktidar Kelimesinin Anlamı ve İlimle Olan Münasebeti

Müellif, “iktidar” sığasıyla tam kudrete ve “maiyyet” demekle de ilim ve kudretin devamlı bir arada bulunmalarına dikkat çekmiştir. Böylelikle tarif, isbatı delillere dayanmakla ve şüpheleri gidermekle birlikte bütün inanılacak şeyleri bilmeye, uygun düşmüş olsun. Çünkü bu isbata ait kudret melekesi, daima bu ilimle birlikte olur; sadece bir çok delilin kendisinden alındığı kanunları bilmekle olmaz ve kendisiyle konulmuş herhangi bir ilmi korumaya vesile kılınan cedel ilmi ile de olmaz. Çünkü cedel ilminde böyle bir isbat için tam bir kudret yoktur. Eğer cedel ilminin böyle bir kudretinin olduğu kabul edilirse bile inanılması gereken şeyleri isbata dair onun hiçbir ihtisası yoktur. Bu ifadeden akla gelen:

Mesela ilm-i kelamla iç içe olan nahiv ilminin değil de bunun isbatla bir çeşit ihtisasının olduğudur. Çünkü bütün takrir olunanları tanıma kudreti ona daima gerekmez; hatta onun bu gibi normal bir kudretin gerekliliği hususunda bile herhangi bir etkisi yoktur. Çağdaş âlimlerimizden bazıları buna birkaç şekilde itirazda bulunmuşlardır.

Birinci itiraz: Zikrettiği tam kudretten, tarifte kasdedilene uygun bir mânâ anlaşılmaz; zira hakikate göre zikredileni isbat etmeye tam kudretle muttasıf olan kimsenin, herhangi bir muhalifine karşı istediği herhangi bir inancı isbat etmeye muktedir olması gerekir. Bu ise kelâm âlimlerinden hiçbiri hakkında gerçekleşmez. Çünkü iki muhalifin her ikisinin de kelâm âlimi olması caizdir; bunlardan herbirinin diğerine karşı inancını isbat etmeye tam kudretinin olduğu nasıl düşünülebilir? O takdirde başkaları tabirini belirlemek ve hakiki tam kudreti daha aşağı bir mertebeye indirmek gerekir. Üstelik tarifte iki şeyden birini belirlemeye dair hiçbir delalet yoktur. Ben derim ki tam kudretten kasıt, bununla muttasıf olan kimsede delillere dayanan inançlar ilmi ve herhangi bir madde yahut şekil elde etmeye zorlanmadan istediği zaman delilleri getirebilecek şekilde şüpheleri giderme yolu ilminin olmasıdır. İstediği herhangi bir muhalife karşı bunları isbata muktedir olması da gerekmez.

Çünkü bu ancak başkaları tabirini genellemekten alınmaktadır. Nitekim inançları

genellemek de inançlar mânâsına gelen akaid lafzının makamın –kullanmadaki durumun-da şekilleriyle kelâm âlimlerinin birinde o şüpheleri giderme yollarının stok edilmiş olması, nasıl tasavvur olunabilir?” dersen; ben derim ki: Tarifte muteber olan husus herhangi bir başkasına isbat etmektir; bu ise mutlak anlamda şüpheleri gidermeye değil de sadece herhangi bir şüpheyi gidermeye dayanmaktadır. Başkalarından herhangi bir şüpheyi gidermeye yetecek miktarda kudret elde etmekte hiçbir zorluk yoktur. Tam kudrette ise inançları tasdik; kendileriyle hasıl olan delilleri ihata etmeyi, diğer delilleri istinbat edebilmeyi ve şüpheleri giderme yollarını, nazarı itibara almalıyız. Eğer sen tarifte mezkur iki şeyden birine hiçbir delalet yoktur dersen, ben de derim ki, söylendiği zaman, tam kudretten ilk akla gelen, ötesinde başka hiçbir mertebe olmayan mertebedir. Kendileriyle herhangi bir başkası susturulabilen bütün delilleri ve şüpheleri bertaraf etme yollarını ihata etmek mümkün olsa, işte istenen budur; yoksa diğer delilleri istinbata hazırlanmakla birlikte, mümkün olan kudreti bilfiil ihata etmek muteberdir. Bu hususu düşün...

İkinci itiraz: Bizzat inançları bilmekten yani onları tasdik etmekten sarf-ı nazar etmekle birlikte delilleri bilmek ve şüpheleri giderme yollarını tanımak üzere olan tarif doğrudur;

çünkü bu isbat için tam kudret ancak ilimle olur ve bu isbat hususunda ilmin inançlara hiçbir etkisi yoktur. Ben derim ki: Kudretin tamamında ilmin inançlara etkisinin olmadığını kabul edemeyiz; bir şeyi kabul etmeyip onu iyice bilmeyen, belki de hikaye tarzında onu delilleriyle ezberleyen bir kimsenin hasmını susturmak için tam kudrete sahip olmadığı görülmez mi? Hatta en aşağı bir şüphe ile hasmı kendisini susturabilir ki bu hususu ancak inatçı olan birisi inkar eder. Bunun üzerine, inançlardan birinin diğer bir kısmından bazı şüpheleri gidermede etkisinin olmasıyla birlikte, inançların kendilerinden bir kısmının diğer bir kısmından şüpheyi gidermede etkili olamamasının sübut bulması gerekir; devir lazım gelmeyecek şekilde bu bir kısmın birinciden bazı şüpheleri gidermede etkisi vardır. Bu

devir –kısır döngü- şöyle olur: İki şahsın iki şüphesi olur; onlardan biri birinci şüpheyi kabul eder ve ikinci şüpheye karşı şüphe getirir; diğer şahıs, bunun aksine ikinci şüpheyi kabul eder ve birinci şüphe üzerine şüphe getirir. Bu deliller ve bizzat bu yollar kelâm meselelerindendir. Nitekim şarih Seyyid Şerif, müellifin sözünü zahiri manasından başka tarafa çevirse de ve tevil etmek suretiyle bunları açık olmayan esaslara tahsis etse de, aşağıda geleceği şekilde müellifin ibaresinin zahiri manası budur. Mesele: Çoğunluk itibariyle nazari her bir hükmün bu tevil üzere olduğu gizli değildir. Mânâyı bu bir başka tarafa çevirmede hiçbir zaruret yoktur. İnançları tasdik etmeksizin şahıslardan birinin tam kudretinin hasıl olduğunu kabul etmiş olsak, şahıslardan birinde bunları tasdik için tam kudretine dayanılmayacağı anlaşılmaz. O zaman kelâmın tarifi bütün meseleler üzerine olduğu gibi, kendisiyle tam kudret nasıl olan miktar üzerine de uygun düşer. Bunda hiçbir beis yoktur. Çünkü bu, yerinde açıklanacağı üzere “âlem ve Kur’an” gibi kül ve cüze söylenmesi doğru olan kavramlardandır. İşte nitekim mantık: fikirde hataya düşmekten koruyan bir ilimdir. Sonra korunma, bazı kimselerde onun kaidelerinden az bir yolu ihata etmekle hasıl olurken, bazılarında bunun ancak birkaç katını ve mantık ilminin bütün meselelerini ihata etmekle hasıl olur. Bir kimse hatadan korunmada mantık ilminden kendine yetecek kadar bir yol ihata etmekle mantıkçı olur; bunun miktarı şahıslara göre değişir. Fıkhın tarifi gibi, diğer tariflerde de böyle bir durum muteberdir. Fıkhın tarifi:

“Tafsili delillerinden elde edilen şer’i hükümleri bilmektir.” Zikrettiğimiz muteber olunca, delil getirmeye gidilmez; bazısı kasdedilirse aynı şekilde düzgün olmaz; delilin hepsi kasdedilirse “bilmem” sübut bulacağından bunun da aksi olmaz. Zira biz, mantıkta dediğimiz gibi, bunda da “ilimden kasıt, kendisiyle hepsini tanımaya kudret hasıl olan miktardır.” deriz. Bu da şahısların farklı oluşlarına göre farklılık arz eder. Bu cevap

“kasdedilen bazısıdır” denilmesinden daha uygundur ve bozulmaz, aksi yoktur. Çünkü zanni delil ile amelin vacip oluşunu yakinen bilmek, başkaları hakkında değil de sadece müçtehid hakkında hasıl olur. Zira tercih edilen kavle göre içtihadın tecezzisi -bölünebilirliği- söylenirse bu cevap asla uygun düşmez ve eğer tecezzisi söylenmezse, tafsili delillerden bazı hükümler için kendisinde zan hasıl olan kimseye “müçtehid”

denilmese de bazı hükümlere nisbetle onun durumu, hepsine nisbetle müçtehidin durumu gibidir. Müçtehidin zannının gereğince amel etmesi veya etmemesinin vücubu ile ilgili söz,

sadece bir tahakkümdür. Keza bu da “kasdedilen hepsi için hazırlanmaktır” denilmesinden daha uygundur. Zira hepsi için yakın hazırlanma kasdedilirse, yakınlık mertebeleri farklı olduğundan, bunun aksi olmaz ve tarifte bunlardan herhangi bir şeyi belirlemeye ait hiçbir işaret yoktur. Eğer uzak hazırlanma kasdedilirse, hiç fıkıh çalışması yapmamış ve ahkamdan bilfiil hiçbir şey bilmeyen zeki birinin buna dahil olmasından dolayı düzgünlük olmaz. Sen bilirsin ki ilim şayet tedvin olunana hamledilmiş olsaydı, bizzat inançları bilmekten sarfı nazarla, delillerle delaletlerle şüpheleri giderme yollarıyla ve mürekkep bir sözle ve de başka bir şeyle onu nakzetmeye gidilmezdi. Onu ortaya koymak için sırasıyla istinbattan istifade etmeye muhtaç olunmazdı.

Üçüncü itiraz: Cedel ilminin mantık gibi kelâm ilminden olması gerekir; çünkü bu isbata tam kudret o olmadan hasıl olmaz. Ben derim ki: cedelin kelam ilminin bir parçası olması gerekmez hatta isbatta bu kudretin dayandığı miktar da ondan bir parça olamaz. Bütün meselelerinin kelâm ilminde bir etkisi olduğu kabul edilirse, o da kelâmdan bir parça olsun;

mantık gibi olmasın. Sonra bu faziletli zat demiştir ki: Doğru olan, inançları isbat; bütün inanç hükümlerine haml olunmalı; egzersizle alıştırmayla bunlar son derece kuvvetli bir şekilde ruhta sabitleştirilip yerleştirilmelidir. Bu ise ancak adı geçen bütün meseleleri bilmekle gerçekleşir; cedel ilminin bunda hiçbir etkisi yoktur. Bütün şekiller ortaya çıkar.

Ben derim ki: Onun tercih ettiği tevcih “deliller getirmekle” sözüne uygun düşmez ve akla isbat gelmez. Çünkü ondan anlaşılan iki manadan biridir: Ya tahsil manasına kendisi için isbat, yahut ilzam –susturmak- anlamına başkasına isbattır. Sonra aynı inançları bilmenin bu manada etkisinin olduğu açık değildir. Çünkü sırf delilleri ve şüpheleri giderme yollarını bilmekle bu mânâ için bir kudret mertebesi hasıl olur. İnançları bilmenin onları daha mükemmel yaptığı farz edilse, bu mertebenin belirlenmesine tarifte hiçbir delalet olmadığı şeklindeki şarihin tevcihi üzerine getirdiği iddia reddedilmiş olur; cedel ilminin bunda etkisinin olmadığı da açık değildir.

3.4. Üçüncü bahis: İktidar Kelimesinin Kullanılışı ve Tarifte ‘‘mea’’ Kelimesinin