İdeoloji Kavramı ve Yabancılaşma

İdeoloji kavramı ilk kez 1796 yılında bir Fransız felsefecisi olan Anthoine Destutt de Tracy (1754-1836) tarafından kullanılmıştır. İlk kullanıldığı zaman bu kavramın ifade ettiği anlam “düşüncelerin bilimi” şeklindeydi. İki Latince sözcük olan idea (düşünce) ve logy (bilim) sözcüklerinin birleşiminden ortaya çıkmıştır.(Kaya, 2004: 68) Ancak düşüncenin bilimini ifade eden bu terim zamanla düşüncenin kendisini -modern akımları, inançları, siyasal düşünceleri- ifade eder hale gelmiştir. (Ateş, 2004: 83)

Yabancılaşma ve bilinç bağlantılı iki kavramdırlar. Yabancılaştırma sürecini yaşayan insanlar ‘yanlış bilinçlenme’den dolayı zarar görür, acı çekerler. Kısa bir tanımlama ile yanlış bilinçlenmeyi, insanların düşüncelerini burjuvazinin işlevleri doğrultusunda biçimlendiren ve ideoloji halini alan bilinç olarak belirtmek mümkündür. Ancak yanlış bilince ek olarak yabancılaşma, insanlara ne olduklarını da unutturan bir bilinç yoksunluğudur. Bunun nedenlerinden biri de yabancılaşmanın, herkesi kapsadığı için görünmez ve elle tutulamaz hale gelmesidir. (Özbudun vd., 2008: 66) Bir bilinç biçimi, görünürde kendisini oluşturan bazı inançların epistemik konumunun yanlış anlaşılmasına bağımlıysa ideolojidir. ‘bir inancın epistemik konumunu yanlış anlama’ ile denilmek istendiğine bir örnek olarak, erken dönem pozitivist görüşü değerlendirilebilir: yani bir önerme yalnızca ve yalnızca empirik olarak doğrulanabilirse yani yalnızca ve yalnızca bir tür gözlemsel içeriği varsa bilgisel içerik taşır ya da bilgisel olarak anlamlıdır, görüşü. Empirik olarak doğrulanabilir olamayan bir inancı bilgisel olarak anlamlı görmek bu inancın epistemik konumu noktasında bir hata yapmaktır. Dolayısıyla bu görüşe göre, tüm teolojik bilinç biçimleri ideolojik oldukları için reddedilmelidir; çünkü teolojik bir bilinç biçimi özünde tanrılar hakkında bilgisel olarak önem taşıyan bir söylemin mümkün olduğu varsayımına bağlı olarak yapılandırılmış inançlardır. Empirik olarak

doğrulanabilir olamadığı –bilgisel içerik taşımadığı-için teolojik bir bilinç biçimi, kendisini oluşturan merkezi inançlardan birinin epistemik konumuna dair bir hata üzerine kuruludur. (Geuss, 2002: 27) Bir bilinç biçimini ideoloji yapan ikinci unsur, bilinç biçiminin birtakım işlevsel özellikleridir. Bilinç biçimi, belli toplumsal kurum ve pratikleri desteklemek, kalımlı kılmak ya da meşrulaştırmaktaki işlevi ya da rolü dolayısıyla ideolojidir. Bir başka deyişle, bilinç biçimi onaylanmaması gereken toplumsal kurumları, adil olmayan toplumsal pratikleri, sömürü, hegemonya ve tahakküm ilişkilerini desteklediği ya da gerekçelendirdiği için bir ideolojidir.(Geuss, 2002: 29) Bu bağlamda düşünce tarihi içerisindeki pek çok hadiseyi ele alıp değerlendirmek mümkündür. s

XIX. yy. ideoloji kavramına bugünkü anlamını veren kişi Karl Marx olmuştur. Marx, ideolojinin, insanları hatalı bilinçlenmeye yönelten bir tür bilinçli ya da bilinçsiz inançlar ve düşünceler sistemi olduğunu söylemiştir. Ona göre iktidarı elinde bulunduran sınıfların tasarladığı ideolojiler, alt sınıfların maruz kaldıkları sömürü ve eşitsizlik koşullarını yine söz konusu alt sınıflara doğal ve meşru gösteren düşünce sistemleridir. Bu nedenle Marx’ın ideoloji tanımı denildiğinde, yönetici sınıflar tarafından oluşturulan ve sınıf sisteminin/eşitsizliğin devamını sağlayan düşünceler bütünü akla gelmelidir.(Kaya, 2004: 69) Marx, burjuva yanılsamalarını barındıran ideoloji sözcüğünü mahkûm etmiştir. Ona göre bu kavram, burjuva sınıfı için oluşturulmuş ve işçi sınıfının eşitsizliği doğal algılamasına yöneliktir. “Egemen sınıfların düşünceleri tarihin her döneminde egemen düşünceler olmuştur. Diğer bir deyişle toplumdaki egemen yönetici toplumsal sınıf, aynı zamanda toplumdaki egemen düşünsel güçtür. Maddi üretim araçlarını elinde bulunduran sınıf, zihinsel üretim araçlarına da sahiptir.” (Durand, 2000: 93) Bu düşünce ekseninde Marx’ın sosyal bilimlere yahut daha geniş perspektiften bilime/hakikate olan bakışı, bilimin, ihtiyaçları karşılamasıyla doğru orantılıdır. Daha somut bir ifadeyle, burjuva sınıfına mensup bir kişinin ihtiyaçlarından biri de, refahını sürdürmek olduğundan, bu ihtiyacını giderecek nitelikte bir bilgi üretimi gerçekleştirmek zorunlu olacaktır. (Kaya, 2004: 70) Daha somut bir ifadeyle, kapitalizmde işçi ile burjuva karşı karşıyadır. Biri üretim aracının sahibidir. Diğeri ise ona emeğini satar. Kapitalist sistem içindeki aydın, kapitalist sömürü biçimini kabul ederek hiçbir üretim aracına

sahip olmadan, burjuvazinin fikri güçleri içerisinde yer alır ve bu yönden ideolojik üretim yapar.(Erkan ve Bozgöz, 2004;223)

Fanon’un ‘Siyah Deri Beyaz Maskeler’ adlı eseri, her şeyiyle sömürülen ve yabancılaşan zenci insanın var olma mücadelesine ayna tutan bir özelliğe sahiptir. Zencinin bir insan olarak dahi görülmediği, koşulsuz olarak beyaz insanın hizmeti için yaratıldığı, bir hak sahibi olmanın onun için asla mümkün olamayacağı, ve asimile olduğu ya da yabancılaştığı nispette dikkate alınacağı, gerçeği apaçık gözler önüne serilmiştir. Fanon’a göre, insanın kendine has kişilik ve maneviyat geliştirmesine imkân vermeyen yabancılaşma olgusu yerine göre ekonomik, yerine göre de entelektüel görünümler arz eder.(Zahar, 1999; 26)

“Bir dili konuşmak, bir dünyayı bir kültürü kuşanmak demektir. Beyaz olmak, beyazlaşmak isteyen Antili zenci, genel anlamda kültürel bir araç ve teçhizat olarak dile hâkim olabildiği oranda beyazlaşacaktır. Bir yıl kadar önce Lyon’da verdiğim bir konferansta zenci şiiriyle Avrupa şiiri arasındaki koşutluklar üzerinde durmuştum; konferanstan sonra oldukça heyecanlanmış görünen bir Fransız dostum bana, ‘derinlere bakınca sizdeki beyaz adamı görmemek mümkün değil’ dedi. Fanon’a göre, tarihsel olarak kabul edilen, zenci Fransızca konuşmak istiyorsa bunun sebebi, bu dili, kendisine kapatılan kapıları açmak için bir anahtar olarak görmesidir. (Fanon, 1996: 41-42) Bu bakımdan, Fanon’un kendi yaşamıyla ilgili olarak yer verdiği pasaj sömürü ideolojisinin yabancılaşmayı nasıl perçinlediği ve bilinçleri ne şekilde etkilediğini görmek açısından çarpıcıdır.

Bütün bu söylemlerle birlikte Marx için ideoloji, eleştirel bir kavramdır ve onu kültür ya da bilinçle eşitlemek, açık biçimde yararsızdır. Marx ideolojiyi üst yapının bir parçası olarak kavramış ve ideolojik olmayan bilinç biçimlerinin olduğunu da kabul etmiştir. İdeoloji ve bilim arasındaki ayrımı, yanlış ve doğru arasındaki ayrıma eşitlememiş, bunların doğruluklarıyla değil, toplumsal işlevleriyle ayırt edilebilir nitelikte olduğunu ileri sürse de (Morris, 2004: 71) Kanımızca kendisi de usta bir ideologtur. Ancak bir aklanma gayreti içerisinde “Benim ideolojim yok. Marksizmi ideoloji olarak gören herkes, sadece beni değil, hedefimi de olumsuzlamış, sözlerimi anlamamış, olmadığım ve taşımadığım şeyle beni itham etmiş demektir. Çünkü yolumun ve öğretimin tümü ideolojinin olumsuzlanmasıdır. Marksizm, tüm ideologların ve ideolojilerin aldatmaca olduğunu ortaya koymak demektir.” Demiştir.

Çünkü Marx’a göre, durumu açıklamak için, gerçek olmayan, ancak gerçek üreten öğreti kurucuları ve düşünürler vardır. Marksizm, her türlü ideolojiyi, egemen sisteme bağlı bulunan ideologlarca, ortaya atılan ve egemen sınıfın hizmetinde olan, bir araç olarak tanımaktadır.(Aktaran: Şeraiti, 1992: 476) Marx’ın son olarak ideolojiyle ilgili şu sözleri dikkat çekici ve bizce meseleyi özetleyicidir. “İdeoloji yapmak, ütopist sosyalistlerin, dinlilerin ve filozofların işidir. Bizim işimiz keşiftir”(Aktaran: Şeraiti,1992: 478) demek, tutarlı olma gayretiyle yapılan spekülatif görüşlerdir.