İdadi Mekteplerinin Açılması ve Yayılması

İdadi mekteplerinin ilki İstanbul’da Darülmaarifin idadiye çevrilmesi ile 1873’te açılmıştır160

. 1869 Nizamnamesiyle açılması kararlaştırılan idadiler, 1876’ya kadar taşrada bir, İstanbul’da ise dört veya beş adet açılabilmiştir. Bu idadiler ne öğretmen ne program açısından da yeterli değildir. İdadiler gerek daimî giderleri, gerek inşa açısından hayli masraflı okullar idi. Önemi anlaşılmasına rağmen açılmaları zaman almıştır.

Rüştiyeden mezun olan öğrenciler rüştiyenin üzerinde bir eğitim almak istediklerinde gidebilecekleri tek okul Mekteb-i Sultani’dir. Bu öğrenciler, Mekâtib-i Harbiye, Mekâtib-i Tıbbiye gibi yüksek mekteplere girmek istediklerinde, bir süre bu okulların hazırlık sınıflarına devam etmek zorunda kalmışlardır161

.

Sadrazam Sait Paşa, önceleri ilköğretim için getirilen öşrün öşrü nispetindeki vergiyi kaldırıp yerine aşarın seb’i (1/7) ve rub’u (1/4) nispetinde vergi getirmiştir. Bu şekilde idadilerin masrafları karşılanmıştır. 1885 yılında Bursa, Edirne, Yanya, Çanakkale’de birer idadi açılmıştır. Bu tarihlerde idadilere o kadar önem verilmiştir

159 _{Bayram Kodaman, a.g.e., s. 115.}

160 _{İsa Halis, a.g.e., s. 73.}

ki, binalar milli mimariye uygun yapılmak istenmiş fakat yetenekli mimarların olmayışı ve Osmanlı mimarisinin de milli olmaktan uzak olduğu düşüncesiyle vazgeçilip Fransız okulları tarzında inşa edilmiştir162

.

İdadi mekteplerine, Osmanlı Devleti sınırları içinde yaşamak şartıyla Osmanlı veya yabancı halkın bütün ailelerin çocukları gidebilmekteydi163

. Mektebe kabul edilecek talebenin, bir rapor ve aşı kâğıdı, Osmanlı tezkeresi (Nüfus Cüzdanı), daha önce bitirmiş olduğu okulun diplomasını getirmesi ve on beş yaşını bitirmemiş olması lazımdır164

. Okul ücreti on iki Osmanlı lirası olup üç taksitle ödenirdi. Öğle yemeğini okulda yemek isteyenlerden de ayda elli kuruş alınmaktaydı165

. Fakir talebeler için “meccanilik sistemi” yani ücretsiz eğitim hakkı getirilmiştir. Ücret ödemeden mektebe girmek isteyen öğrenci mahalli hükümetine müracaat ederek ihtiyaç sahibi olduğuna dair belge düzenlemekteydi. Öncelikle öğrencinin velisinin geliri araştırılır üzerindeki mal ve eşyaların ederine bakılırdı. İkinci olarak, velisinin hal ve durumu, ticari ilişkisi, sanat ve meşguliyetine bakılarak ihtiyaç sahibi olup olmadığı mahalli idaresi tarafından belirlenir ve bir belge verilirdi. Bu belge maarif müdürüne gönderilir ve öğrenci okula kayıt olunurdu166

. İdadilerde sınavlar üçer ay ara ile iki kez gerçekleştirilirdi167_{. Notlar ise şu şekildeydi;}

9-10- Aliyyü’l-a’la (Pekiyi), 7-8- A’la (İyi),

6- Karib-i A’la (İyiye Yakın), 5-Vasat (Orta),

4- Karib-i Vasat (Ortaya Yakın), 3- Zayıf,

1-2- Edna (Pek Zayıf) şeklinde değerlendirilirdi168.

162 _{Bayram Kodaman, a.g.e., s. 119.}

163 _{Hacı Salman, a.g.t., s. 28.}

164 _{Bayram Kodaman, a.g.e., s. 127.}

165

Bayram Kodaman, aynı yer.

166 _{Hacı Salman, a.g.t., s. 29.}

167 _{Bayram Kodaman, aynı yer.}

Taşradaki idadiler gündüz eğitimi vermekteydi. Bundan dolayı sadece o şehirde yaşayan çocuklar bu okullarda eğitim görebilmekteydiler. Şehir dışındaki halkın çocukları ise konaklayacak yerleri olmadığı için bu okullardan yararlanamamaktaydılar. Bu soruna çözüm olarak vilayet merkezlerindeki idadiler leyli yani yatılıya dönüştürülmüştür169.

Sait Paşa tarafından uygulanan vilayetlerde idadi açma girişimi, çeşitli tepkiler almıştır. Şöyle ki; maarif vergisi adıyla halktan toplanan paralar zengin çocuklarının devam ettikleri idadiler ve İstanbul’daki yüksekokullar için harcanmıştır. 1887’de toplanan Maarif Komisyonu, idadilerden, o zamana kadar açılmış olanların korunmasını, bundan sonra yapılacak olanların ise durdurulmasını ve üç yıl olan idadi öğrenimini de dört yıla çıkarma kararı almışlardır170

.

1892’de taşra idadileri mali imkânlar elvermediği için beş ve yedi yıllık olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Her vilayet ve sancakta, yedi yıllık leyli idadiler açmaya maarif bütçesinin gücü yetmemiştir. Nitekim sancaklarda ve maarif geliri kısıtlı olan vilayetlerde beş yıllık nehari idadilerin açılması daha uygun görülmüştür171_{. Beş yıllık idadilerin amacı yüksekokullara öğrenci yetiştirmek} değildi. Bu okuldan mezun olan öğrenciden beklenti yaşadığı yerin işlerini idare etmesi ve imarını sağlayabilmesi idi172

.

Vilayet merkezlerinde 1895 yılında 18 leyli idadi mektebinde 3374, livalarda 35 nehari idadi mektebinde 4270 öğrenci bulunmaktaydı173. II. Abdülhamid Döneminde idadiler artmaya devam etmiştir. 1907-1908 yıllarında resmi idadilerin sayısının 88 olduğu görülmektedir174

.

II. Meşrutiyet döneminde, yatılı idadilerdeki eğitim kalitesi yeterli bulunmadığından veya bu idadiler, Avrupa’daki liselere kıyasla yetersiz

169 _{Kerim Sarıçelik, a.g.e., s. 137.}

170 _{Bayram Kodaman, a.g.e., s. 120-121.}

171 _{Hacı Salman, a.g.t., s. 16.}

172

Mustafa Ergün, a.g.e., s. 218.

173 _{Fahri Özteke, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Tarih Eğitimi”, Selçuk Üniversitesi, Sosyal}

Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2006, s. 99.

bulunduğundan, 1910 yılından itibaren idadilerin sultaniye dönüştürülmesi kararı alınmıştır175

.

İlk Kız İdadisi ise 1911’de İstanbul’da açılmıştır. Türkçe, genel kültür, Fransızca, İngilizce ve Almanca okutulmuş, musiki, el ve işleri dersleri gösterilmiştir. 1913’te Kız İdadisi İnas Sultanisi olmuştur 176

. Kız idadileri: Isparta, Ordu, Bolu’dadır.

Erkek idadileri: Aksaray, Akşehir, Adapazarı, Erzincan, Erbaa, Ergani Madeni, Ordu, Ünye, Bayburd, Bayezid, Burdur, Behisni, Bartın, Tokat, Çatalca, Hısnımansur, Düzce, Rize, Zile, Siirt, Sivrihisar, Sinop, Siverek, Kangırı, Giresun, Görele, Gümüşhane, Mardin, Malatya, Nevşehirdedir177

. Askeri İdadiler

1845 yılına kadar Bahriye, Mühendishane, Harbiye ve Tıbbiye gibi askeri mekteplere öğrenci yetiştiren kurum yoktur. Askeri mekteplere alınan öğrenciler kendilerine verilen eğitimi algılayabilecek seviyede değildi. Bu da batı tarzında askeri eğitim vermeyi engelliyordu. Harbiye Kumandanı Emin Paşa’nın teklifi üzerine 1845’te, askeri mekteplere alınacak öğrencilerin önceden bir hazırlık okulunda eğitilmeleri kararlaştırıldı178

. Askeri okullarda eğitim mesleki dersleri kapsayacak, derslere hazırlık ve diğer derslerin öğretimi için on iki yerde Mektebi Fûnun-ı İdadiye denilen okullar açılacaktı179

.

II. Abdülhamit döneminde İstanbul’da Mekteb-i Harbiye-i Şahane İdadisi ile Mektebi-i Tıbbiye-i Şahane İdadisi adında iki okul bulunmaktaydı. 1898’de bunların birincisinde 1280, ikincisinde 545 öğrenci vardır180. Bu tarihte bu askeri İdadilerde

175

Fatih Demirel, “II. Meşrutiyet’ten Sonra Osmanlı’da Ortaöğretim: Sultaniler”, Tarih İncelemeleri

Dergisi, C. 27, S. 2, Aralık 2012, s. 342.

176 _{Yahya Akyüz, a.g.e., s. 246.}

177_{İbrahim Caner Türk, “ ‘Türkiye’de Orta Tahsil’ Başlıklı Risaleye Göre Osmanlı}

İmparatorluğu’ndan Ulus Devlet Türkiye’ye İntikal Eden Ortaöğretim Mirası”, Türkiyat Araştırmaları

Enstitüsü Dergisi, S. 52, Erzurum 2014, s. 356.

178 _{Cemil Öztürk, “İdadiler”, DİA., C. XXI, s. 464.}

179 _{Hacı Salman, a.g.t., s. 25.}

okutulan başlıca dersler şunlardı; Tarih-i Osmani, Tarih-i Umumi, Kitabeti Osmaniye, Lisan-i Fransevi, Resim, Riyaziye, Coğrafya, Makine ve Musellat181.

2.1.4. Öğretmen Yetiştiren Kurumlar