İbrahim Enis’in Kıyas ile İlgili Görüşleri

Sözlük anlamıyla değerlendirip ölçmek, bir şeyi kendisine benzeyen bir şeyle karşılaştırmak anlamlarına gelen kıyas,²⁷⁰ kavram olarak farklı disiplinler için kullanılan ve kullanıldığı her disiplin için farklı anlamlar ifade eden bir kavramdır. Dilcilerin Arap diline ait malzeme derleme sürecinde elde ettikleri nakli kaynaklar, Arapların konuştuklarının tamamını kapsamamıştır.²⁷¹ İşte bundan dolayı Ebû Osman el-Mâzinî, kıyası: “ bilinen ve duyulan şeyleri asıl/dayanak yapıp duyulmayan şeyleri bu asla/dayanağa göre karşılaştırmak ve benzetmektir”²⁷² şeklinde tarif etmiştir. Birçok tarife sahip kiyasın başka bir tarifi ise şöyledir: “Şekil veya anlam bakımından dildeki bazı kelime ve yapıların örnek alınması ve yakıştırma yoluyla onlara benzetilerek yeni kelimeler türetilmesi, bir kelime ve yapıdaki şeklin başka bir kelimeye aktarılmasıdır.”²⁷³

“Kıyas dilin gelişmesi çabasıyla başvurulan araçların en net ve açık olanlarından olması yanında kadim ulemânın en çok özen gösterip riayet ettiklerindendir.”²⁷⁴ İbrahim

270 Cürcânî, et-Tâʿrîfât, tah. Muḥammed Ṣıddık el-Minşâvî, s.152.

271 Fuâd Hanâ Terzî, fî Uṣûli’l-Luġa ve’n-Naḥv, Dâru’l-Kutub, Beyrût, 1969, s.79.

272 Ebû Bekr Muḥammed b.el- Ḳâsım b.Muḥammed el-Enbârî (öl.328/940), Lumeʿu’l-Edille fî Uṣûli’n-Naḥv, tah. Saîd el-Afgânî, Dımaşk, Matbeʿetu’l câmiʿatu’s-Sûriyyeh, 1957, s.99-100.

273 Soner Gündüzöz, Arapçada Kelime Türetimi: Kavramlar Kuramlar, Kayıhan Yayınları, 2005, s.88.

274 Enis, min Esrâri’l-Luġa, 1978, s.7.

89

Enis, kıyas teriminin yanlış algılandığını, hatta bazı gramercilerin bu konuda ileriye giderek ‘kıyas ve gramerin aynı şeylerdir’ şeklindeki ifade ve tariflerinin son derece abartılı olduğunu söylemektedir.²⁷⁵ Kıyasla ilgili yapılan bir takım tarifleri aynen nakledip sonrasında ise kendisi kıyası şöyle tanımlamaktadır: “ Bir kelimenin, kalıbın veya kullanımın başka bir kelime, kalıp veya kullanımla karşılaştırılmasıdır.”²⁷⁶ İbrahim Enis’e göre, kıyas tüm asırlarda dilbilimciler arasında tartışma konusu olmuştur.

…bunlardan bir kısmı kıyasın alanını kısıtlarken diğer bir kısmı ise bu alanı genişletmiştir. Bu ayrılık ve aşırılıklar Arap Dil Kurumlarıyla zirveye ulaşmıştır. Zîra almış oldukları bazı kararlarda belirli bir takım konularla ilgili kıyas yapılabileceği görüşünü savunurlarken bunun sadece kelime bazında kalmasına müsaade etmişler ancak bu kıyasın terkip konusunda yapılmasına izin vermemişlerdir.²⁷⁷ Daha sonrasında ise Arap Dil Kurumunun kıyasa müsaade ettiği bazı örnekleri sergilemektedir.

- el-Câhiliyye “ ةيلهاجلا ”, er-Ruhbâniyye “ ةينابهرلا ” gibi kelimelerin Arap Dil Kurumu tarafından kıyasi mastar olarak kabul edildiğini,²⁷⁸

- Geçişli ve geçişsiz kelimelerden türetilen “ لاَّعَف ” kalıbının, mesleklere de kıyas edilerek uygulandığını ve bunlar dışında Arap Dil Kurumunun kelime bazında kabul ettiği kıyasları sıralamaktadır.²⁷⁹

275 Enis, age. , 1978, s.20.

276 Enis, age. , 1978, s.8-61.

277 Enis, min Esrâri’l-Luġa, s.10.

278 Enis, age. , s.16.

279 Enis, age. , s.17.

90

Bu sitayişine rağmen uzun yıllar Arap Dil Kurumu uzmanı ve üyesi olarak çalışan Enis, kurulu ikna ederek yeni kelimelerin kıyasla istinbat edilmesiyle ilgili üç temel prensibin kabul edilmesi konusunda karar alınmasını sağlamıştır. Bu prensipler şunlardır:

1. Dil fenomeni sadedinde kadim ulemanın sözleri zayıf da olsa onlarınkine benzer bir uygulama görülmesi hâlinde onların taklit edilmesi prensibi,

2. Bu fenomen için kıyas yapılması istenen kelimenin geniş sözlüklerde yapılan rivayetlerinin tespit edilmesi,

3. Modern dönemde, ana dili Arapça olup bu dili kullanan halkın bu kelimeye karşı tutumunun ne olduğunun tespiti.

İbrahim Enis’e göre, ana dili Arapça olan halk bu dilin içinde büyümüş, bu dilin lafızlarını, kalıplarını, sesleri ve terkiplerini kullanmışlardır. Bu kullanım da onların özlerinde, yeni birtakım kelimeler üretebilecek bir dil duyusu bırakmıştır. Buna örnek olarak Arap Dil Kurumunun, mesleklere delalet eden “ لاَّعَف ” kalıbını kabul ettiğini çünkü halk enteresan bir şekilde bu kalıbı kabullenmiş ve yoğun bir şekilde kullanmıştır yorumunu yapmaktadır.²⁸⁰ Buradan da anlaşılmaktadır ki -fesahat döneminden ne kadar uzak olunursa olunsun- ana dili Arapça olan halkın dil hissiyat ve duyusuna itimat edilebileceğini savunmaktadır İbrahim Enis.

Kıyasın doğru kıyas ve yanlış kıyas şeklinde ikiye ayrıldığını ifade eden Enis, bunun halkın küçük olsun büyük olsun her kesiminde tecrübe edildiğini ve uygulandığını ifade ederken günümüz yanlış kıyasıyla ilk dönemlerde yapılmış olan yanlış kıyaslar arasında şöyle bir farktan bahsetmektedir:

280 Enis, min Esrâri’l-Luġa, s.15.

91

“Hatalı /yanlış kıyas şu anda yaşamış oluğumuz dönemde yapıldığı gibi geçmiş/ilk dönemlerde de yapılmıştır. Ancak modern dönemde yapılan yanlış kıyasla eski dönemde yapılmış kıyas arasında şu fark vardır: Eskilerin yaptıkları yanlış kıyaslar üzerinden uzun zaman geçmiş ve âlimler bunları doğru, olarak kabul edilebilir saymış ve bunları eserlerine kaydetmişlerdir.

Ancak modern dönemde hatalı sayılan kıyaslar dilbilimciler tarafından reddedilerek kaçınılması yaklaşılmaması gereken yanlışlardan addeditmişlerdir.”²⁸¹

İbrahim Enis’e göre; dil kitaplarında sergilenegelen ve açıklamasında ise “falancanın zannına göre “اذك مهوت ىلع” şöyle denmiştir” şeklinde yorumlanan şeyler, aslında eski Arapların yaptıkları hatalı kıyaslardır. Ona göre, eski Arapların badiyedeki birçok çocuk veya kabiledeki birçok kadından yaptıkları nakiller, hatalı kıyasın bir türüdür.²⁸² Daha sonrasında ise bunları örneklendirirken bir kadının “يجوز تأثر” şeklindeki ifadesinin aslında yanlış olduğunu ve bunun aslında “يجوز تيثر” şeklinde olması gerektiğini söylemektedir. Başka bir örnekte Benî Temîm’in kullanmış oldukları “نويدم” ve “نووصم”

kelimelerini örnek olarak göstermektedir.²⁸³ Enis aslında bu tip örnekleri verirken, kıyasla ilgili yetkinin çocuk ve avamdan insanların seviyesine indirgenmemesi gerektiği fikrinden hareket etmektedir. Ona göre kıyasın kapısı, güvenilir bir dil altyapısına sahip olan edebiyatçı, yazar ve şairlere açık olmalıdır.²⁸⁴

281 Enis, age. , s.35-37.

282 Enis, min Esrâri’l-Luġa, 1978, s.55-56.

283 Enis, age. , 1978, s.43.

284 Enis, age. , 1978, s.46.

92