2.3.1.Hocaları
İbrahim Hanif Efendi birçok değerli hocadan ilim tahsil etmiştir.
2.3.1.1.Muhammed Refi’ b. Mustafa el-İstanbulî el-Osmanî (ö. 1183/1769): Osmanlı hekimbaşısı, hattat ve şair. Kâtibzâde Mehmed Refî Efendi adıyla meşhur olmuştur. İstanbul Çarşamba'da Kovacı Dede mahallesinde doğdu. lll. Ahmed zamanında Divan-ı Hümayun çavuşları kâtipliği görevinde bulunmuş olan Mustafa Efendi'nin oğlu olduğundan Katibzade lakabıyla tanınırdı. Meşhur hattatlardan olup tıp ilmine dair birçok risale te’lif etmiştir.250 En meşhur eserleri: Risale fi evcai'I –mefasıl, Risâle fî za‘fi’l-bâh,
Risdle-i İliet-i Sadriyye’dir.251
Yetiştirdiği talebeleri vasıtasıyla da Kâtibzâde hat sanatının gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Eğrikapılı Mehmed Râsim Efendi ondan nesta‘lik meşketmiş, Kâtibzâde de ilerlemiş yaşına rağmen Râsim Efendi’den sülüs nesih öğrenerek icâzet almıştır. Kaynaklarda adı geçen talebeleri arasında Mîr İbrâhim Hanîf b. Mustafa, Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin, el-Hâc Mehmed Said Efendi, Şeyh Ahmed Hüsâmî, Ahmed Bosnevî, İsmâil Refik, Mustafa Ârif (Çalkandızâde) ve Mustafa Rûhî çağının önde gelen hattatlarındandır.252
248 Ramiz Hüseyin, Âdâb- Zürafâ, Sadık Erdem, Ankara 1994, s.84-85 249 Akpınar, a.g.m, DİA, XVI, 39.
250 Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, III, 234.
251 Muhittin Serin, “Kâtibzâde Mehmed Refî”, DİA, XXV, 43.
252 A. Süheyl Ünver, Hekimbaşı ve Hattat Katipzâde Mehmed Refi Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1950;
Kâtibzâde, 7 Cemâziyelevvel 1183’te (8 Eylül 1769) doksan yaşına yaklaştığı sırada vefat etti ve Çarşamba’da Kovacı Dede Türbesi hazîresinde Şeyhülislâm Ankaravî Mehmed Emin Efendi’nin yanına gömüldü.253
2.3.1.2.Eğrikapılı Mehmed Râsim Efendi (ö. 1169/1756):
Osmanlı hat san’atının mümtâz isimlerinden biri olan Mehmed Râsim Efendi, 1099 yılında İstanbul Eğrikapı’da dünyaya geldi. Nitekim hüsn-i hattın kudretli isimlerinden biri hâline geldikten sonra, Türk hattatları meyânında buna nisbetle “Eğrikapılı” nâmı ile yâd olunmaya başlayacak ve Türk hat san’atı tarihine de bu lâkabla girecekti. 254
Medrese mezunu olduğu, Arapça ve Farsça’ya hâkimiyeti bulunduğu anlaşılan Mehmed Râsim’in seksen dört sayfa hacmindeki divançesi ve münşeat örneklerinin toplandığı bir yazma nüsha zamanımıza kadar gelmiştir. Bu divançe Râsim Efendi’nin şiir ve inşâ sahasında da başarılı olduğunu göstermektedir. Nakşibendî tarikatına mensup bulunan Râsim Efendi hayatı boyunca kalemini abdestsiz halde divitine sokmamış olmasıyla da tanınır.255
Mehmed Râsim, başta Sultan III. Ahmed ve I. Mahmud gibi sanat hâmisi padişahlar olmak üzere devrinin sadrazamlarından ve devlet adamlarından takdir ve alâka görmüş, çağının reîsü’l-hattâtîni kabul edilmiştir. Ancak münşeatındaki bazı belgelerden zaman zaman geçim sıkıntısı çektiği anlaşılmaktadır.256
Tatar Ahmed Efendi ve Ahmed Yakdısıttan dersler almıştır. 1169 yılında vefat etmiştir.257 2.3.1.3.Abdülvehhâb b. Ahmed b. Berekât el-Ahmedî et-Tantâvî el-Mısrî eş- Şafiî:258
Mısır muhaddislerindendir.İbrahim Hanif Efendi teftîş göreviyle gittiği Mekke’de zamanın ünlü âlimleriye görüşme şansı bulduğu gibi, Mısırlı muhaddis Abdülvehhâb Tantâvî’ye sunduğu Ed-Dürrü’s-Semîn adlı kırk hadis şerhi ile Sahîh-i Buhârî tedrîsi için icâzet almıştır. Eserleri: Bezlu’l-ascid fî şeyî min esrarî muhammed, Akdu’z-Zeberced min
Hurufi muhammed.
253 Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî, IV, 702 254 Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî, II, 349
255 Şevket Rado, Türk Hattatları, İstanbul, ts. (Yayın Matbaacılık), s. 155-156 256 M. Cavid Baysun, “Eğrikapılı Râsim Efendi”, DİA, VII, 10 (1954), s. 1-16. 257 M. Uğur Derman, “Mehmed Râsim Eğrikapılı”, DİA, XXVIII, 515. 258 Kehhâle, Mu’cemu’l-Müellifin, VI, 217.
2.3.2.Talebeleri
İmam Kadı İbrahim Hanif Efendi’nin hayatı, eserleri, hocaları ve metodu hakkında araştırma yaparken incelediğim şu kaynaklarda İbrahim Hanif Efendi’nin öğrencisi olduğunda dair bir hiçbir bilgi ve belgeye rastlamadım:
-Türkiye Diyanet Ansiklopedisi259, Osmanlı kayıtları ve arşivi260, Osmanlı Müellifleri261, Tuhfe-i Hattâtîn262, Mu'cemü'l-müellifîn263 ve el-Alâm.
-İbrahim Hanif Efendi’nin Eserleri Hakkındaki Kaynaklar: İbrâhim Hanîf’in
Menhecü’l-Edîb Fî Şerhi Enmûzecü’l-Lebîb’i264 ve İbrahim Hanif Divani265
isimli tezler.
2.3.3.Eserleri
İbrahim Hanif Efendi’nin eserleri şunlardır:
Hulâsatü’l-Vefâ fî Şerhi’ş-Şifâ: Kādî İyâz’ın şemâil ve siyer konusundaki eş-Şifâ
adlı eserinin Türkçe tercümesi ve şerhidir. Hanîf Efendi, bu eseri sebebiyle “Şârih-i Şifâ” diye tanınmıştır. Eser, 1148 (1735) yılı başlarında temize çekilmiştir.
Gāyetü’l-Merâm fî Taħrîci Ehâdîŝi Şir’ati’l-İslâm: İmamzâde Muhammed b. Ebî
Bekir’in ibadetler ve İslâm ahlâkına dair Şir’atü’l-İslâm adlı eserinde geçen hadislerin kaynaklarını ve sıhhat derecelerini tesbit eden bir eser olup 1175 (1761) yılında telif edilmiştir.
ed-Dürretü’l-Esmâ’ fî Beyâni Ebhe’l-Esmâ’: Hz. Peygamber’in isimlerinden
140’ının Türkçe açıklamalarını ihtiva eden bu eser 1172 (1758) yılında yazılmıştır.
el-Lü‘lü’l-musaffâ fî Ziyâreti’l-Mustafâ: Resûl-i Ekrem’in kabrini ziyaret etmenin
âdâbından bahseden eser bir mukaddime ile dört fasıldan meydana gelmektedir.
Menhecü’l-Edîb fî Şerhi Ünmûzeci’l-Lebîb: Süyûtî’nin, Hz. Peygamber’in hasâis ve
şemâiline dair Ünmûzecü’l-lebîb fî ħaśâiśi’l-ĥabîb adlı muhtasar eserinin, 1179 yılı sonlarında (Mayıs 1766) yazılmış Türkçe tercüme ve şerhidir.
Esmâu Ehl-i Bedr:1150 yılında te’lif edilmiştir.
el-Asl ve’l-fer‘ fî Şerhi Hadîsi Ümmi Zer‘: Meşhur “Ümmü Zer’ hadisi”nin Türkçe
şerhidir.
259 Akpınar, “Hanîf İbrâhim Efendi”, DİA, XVI, 39 260 Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî, II, 605;
261 Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, 1, 281-283; II, 298-299 262 Müstakimzâde Süleyman, Tuhfe-i Hattâtîn, s.34,
263 Kehhâle, Mu'cemü'l-Müellifîn, I, 27-113
264 Erkoç, Bilâl, İbrâhim Hanîf’in Menhecü’l-Edîb Fî Şerhi Enmûzecü’l-Lebîb’i, Pamukkale
Üniversitesi, Denizli, 2003, s. 3
ed-Dürrü’s-Semîn fî Şerhi’l-Erbaîn: Ali el-Kārî tarafından düzenlenen bir kırk hadis
risâlesinin Arapça şerhi olan eser, 1153 yılının Şevval ayında (Ocak 1741) Mekke’de tamamlanmıştır.
Erbaûne Hadîsen bi-lafzateyn: Hanîfzâde, bu eserin 1150’de (1737) yazılmış
olduğunu bildirmektedir. (Âsâr-ı Nev, nr. 14.739). Eserin bu adla kayıtlı 1151 (1738) tarihli bir nüshası Nuruosmaniye Kütüphanesi’ndedir (nr. 48/4).
el-A‘dâd fî İ‘dâdi’z-Zâd li’l-Meâd: Müellifin, âyet ve hadislerle fıkıh ve fezâil
konularında sayılarla ilgili olarak verilen bilgileri çeşitli Arapça kaynaklardan derleyip Türkçe’ye tercüme ederek yetmiş başlık halinde düzenlediği bu eserini, 1172 yılının Safer ayı başlarında (Ekim 1758) Süleymaniye Medresesi’ndeki müderrisliği sırasında tamamladığı kaydedilmektedir (Hanîfzâde, nr. 14.509)
Dürrü’s-Sehâbe fî Fezâili’l-Hat ve’l-Kitâbe: Kalem ve yazının faziletine dair kırk
hadisten oluşan bu eser 1181 yılının Şevvalinde (Mart 1768) tamamlanmıştır.
Muħtaśaru Muarrebâti’l-Cevâlîkī: Bilinen tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Esad Efendi, nr. 2691/3).
Risâletü’l-Gasb: Gasp konusunu İslâm hukuku açısından ayrıntılı bir şekilde
inceleyen bu Türkçe eserin muhtemelen müellif hattı olan bir nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde mevcuttur (TY, nr. 3446).
Tercüme-i Mecâmi‘ fi’l-usûl: Ebû Saîd Hâdimî’nin fıkıh usulüne dair Mecâmiu’l-
Hakāik fi’l-Usûl adlı eserinin Türkçe tercümesidir. Bir mukaddime, iki bab ve bir hâtimeden ibaret olan eserin bir nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (TY, nr. 3692).
Sehmü’l-İsâbe fî Fezâili’r-Remy ve’s-Sihâm: Hanîfzâde, babasının bu eseri 1172
(1759) yılında bir dostunun isteği üzerine yazmaya başladığını kaydeder (Âŝâr-ı Nev, nr. 14.740). Ok ve yayla ilgili kırk hadisin Türkçe bir mukaddime ile üç “fâide”den oluşan bir hâtime şeklinde sunulduğu bu eserin 1174 (1760) tarihli müellif hattı nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir.
İbrahim Hanif Efendi hakkında yaptığımız araştırmalardan elde ettiğimiz sonuca göre, İbrahim Hanif Efendi Efendi sadece Türkçe eserler yazmamış, Arapça ve Farsça eserler de kaleme almıştır.266
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3.GAYETÜ’L-MERAM KİTABININ DEĞERLENDİRİLMESİ