İbadetlerin Tedriciliğ

Öğrenmenin en önemli faktörü öğretim sürecinde bilginin sistematik ve organize bir şekilde sunulmasıdır (Ashman & Conway, 1993, s. 51; Akt: Duman, 2008, s. 155). Her sunulan bilgi bir bütün içerisinde sistematik olarak verilmekle birlikte kendi içerisinde de bir sisteme sahiptir ve öncelik-sonralık ilişkisi içerisinde gelişmektedir. İslam’da ibadetler konusu bu sistem içerisinde hangi ibadetin öncelikli olarak verilmesini öngörürken aynı zamanda tek bir ibadetin kendi içerisinde parçalara ayrılarak öncelik ve sonralık ilkesine uygun olarak düzenlenmiştir.

İbadetlerin tedrici, ilk günlerde yapılması veya terk edilmesi zor olan şeylerle başlamayıp zaman içerisinde imanın yerleşmesine paralel olarak zorluk dereceleri artarak ilerlemiştir. İlk dönemde sunulan teklifler tedric ilkesine uygun olarak daha bir yumuşaklıkla sunulan ilkeler olmuş ve müslümanların ibadetleri uygulayabilecek seviyeye gelmesi için kişilere zaman sunulmuştur. Örneğin İslam dininde son derece önemli bir konuma sahip olan namaz ibadeti dahi ilk zamanlarda gece ve gündüz olmak üzere gün içerisinde sadece iki kez ve ikişer rekaat şeklinde emredilmiştir (40/58). Bununla ilgili Hz. Aişe’den gelen haberde bu durum bize şu şekilde aktarılmıştır: “Resulullah (sav), ilk önce iki rekat namazla emrolunmuştur. Başka bir haberde ise Hz. Aişe (r.a) bu durumu şöyle aktarır: ‘Namaz, iki rekat olarak ikamet esnasında ve yolculukta farz kılındı. Yolculuktaki namaz aynı kalırken, ikamet esnasında (kılınan namaz iki rekat daha) arttırıldı” (Müslim, Salat, 1). Beş vakit şekilde kılınması Mekke döneminin son zamanlarında gerçekleşmesiyle birlikte Cuma namazı hicret sırasında kılınmıştır (Hallaf, 1970, s. 16-17).

İslam eğitimiyle kişilerin bazı özelliklerini yönlendirip değiştirilme süreci başlayınca, onları dinin diğer ilkelerini de kabule hazır hale getirince, adım adım yeni hükümler gönderilmiş ve cahiliye devri alışkanlıkları ortadan kaldırılmıştır. Eğer Kur’an’ın bütün ilkeleri tek seferde indirilseydi, yeni ilkelerin ve değerlerin toplumda yerleşmesi mümkün olmazdı. İmanla ilgili konuları, ibadetlerle ilgili konularla aynı anda sunmak, olumlu sonuç vermeyebilirdi. Çünkü imanı içselleştirmemiş bir insana ibadeti teklif etmek yersiz ve anlamsız olabilir. Bu yüzden ilk aşamada imanın alt yapısı hazırlanmalı, sonra bu zemin üzerine ibadetler bina edilmelidir. Nitekim

Kur’an’dan ilk dönem inen yani Mekki olarak nitelenen ayetlerin çoğunluğu imanla ilgiliyken, ikinci dönem inen yani Medeni diye isimlendirilen ayetler ibadetlerle, kişinin toplumdaki ilişkileriyle ve toplumlar arası ilişkilerle ilgilidir (Kasapoğlu, 2017, s. 62).

Kişilerin önce, belli bir konuya ilişkin olarak kazanılan yeni bilgiyi, yine o konu hakkında bildikleri ile karşılaştırırlar. Eğer yeni bilgi, daha önceden edilenlerle çelişmiyorsa, o konudaki zihinsel yapı güçlendirilir, çelişiyorsa bu durumda var olan zihinsel yapı değiştirilir (Özden, 2014, s. 69). İslam dini kişilerin bildikleri konuların yönünü ve içeriğini değiştirerek kişilere sunmakla birlikte, bildikleri konuların uygulanmasını sağlayacak zihinsel süreçleri takip etmeden ve içselleştirmeden bilginin sağlamlığının sağlanamayacağı şeklinde düşünme şeklinden dolayı kişileri ibadet etme açısından sıfır noktasında kabul etmektedir. Örneğin oruç ibadeti Araplar tarafından Hz. İbrahim ve İsmail şeriatından kalma bir gelenek olarak tanınır, bazı kimseler tarafından da uygulanırdı (Karaman, 2015, s. 78). Hz. Peygamber’den gelen haberlerden de anlaşılacağı üzere oruç Müslümanlar arasında bilinen ve uygulanan ibadet olmasıyla birlikte orucun farz ve belli bir aya has olması ancak hicretten sonra gerçekleşmiştir. Bu durum Müslümanların oruç tutamayacak bedensel yeterliliğe sahip olmamalarından kaynaklanmamaktadır. Kişiler oruç tutacak bedensel yeterliliğe sahip olmalarına rağmen oruç ibadetini kabullenip içselleştirme yolundaki zihinsel ve duyuşsal süreçleri takip etmedikleri için bu durum hicretten sonraya kadar varacak uzun bir süreç sonrasına ertelenmiştir. Bu süreç içerisinde kişileri bu ibadete alıştırmak amacıyla ara ara oruç tutulması yönünde Hz. Peygamber Müslümanlara telkinde bulunmuştur. Çünkü insan davranışları kapsamında, fizyolojik yeterlilikler yanında, psikolojik yeterliliklerinin de büyük önemi vardır. Kişinin bedensel ve bilişsel işlevlerini yapabilmesi için fizyolojik ve ve psikolojik yeterliliklere sahip olması gerekir. Öğrenme ve öğretme davranışlarının gelişmesi için de kişinin bilişsel, duyuşsal ve devinimsel düzeyde belirli yeterlilik ve davranış biçimlerine, performans düzeylerine gelmiş olması gerekir” (Topses, 2003, s. 25). Bu yüzden kişilerin sadece fizyolojik yeterlilikleri baz alınarak, duygusal olarak bir bağlılık gösteremedikleri veya içselleştiremedikleri bir bilgiyi uygulatmak mümkün değildir.

Ayrıca sunulan bilgilerin kişilerin ihtiyaçları doğrultusunda olması gerekir. Örneğin zekat ibadetiyle mükellef olmamış bir bireye zekat konusunun bütün ayrıntılarının verilmesi hem bireyin ihtiyacı dışında bir bilgi olması hem de kişinin bu ibadeti yerine getirecek gücünün olmamasından dolayı o ibadetin ayrıntılarının

unutulmasına sebep olacaktır. Çünkü bilişsel ve duyuşsal yapılarda (şemalar) niteliksel yapısal değişimlere neden olan yaşantının özümsenmesi ve düzenlenmesidir. Bütün bilgiler birey tarafından tecrübe edilerek yapılandırılır. Bu tecrübe bilişsel, duyuşsal veya psikomotor şeklinde olabilir. Buna bağlı olarak bir çocuğun hatta yetişkinin zihninde oluşan bilginin yaşantıyla desteklenmemesi, o bilginin sönmesine neden olur. Çünkü bir şemanın gelişmesi için yaşantıyla o bilginin desteklenmesi gerekmektedir. Burada yapılması gereken şey ibadetle muhatap olup mükellef olmayan kişiye imani noktada bilgilerin aktarılmasıdır eğer kişi bu bilgiye ihtiyaç duyarsa daha önceden edindiği bilgilere ek olarak yeni öğrenmeler gerçekleştirecektir. Bununla ilgili şunu söyleyebiliriz ki; dini kaynakların tümünün elimizde bulunması bizi hepsinden sorumlu tutmaz. Çünkü kişiler bu bilgilerin toplamının mükellefi değil muhatabıdır. Örneğin hac akıl baliğ olmuş herkese farzdır. Fakat haccın farziyetinin başlaması için kişinin yeteri kadar bir maddiyata, sağlığa ve yol güvenliğine ihtiyacı vardır. Bu şartlara sahip olmayan kişi hac ibadeti ile mükellef değil muhataptır sadece.

İslami eğitim sistemi ibadetlerin teklif ederken hem ibadetler arası hem de ibadetin içeriğinde bir sıralama takip etmiş kişilerin fizyolojik, psikolojik vb. gibi durumları göz önüne alarak bir eğitim sistemi oluşturmuştur. Buna göre bütün kaynaklar elimizde olmasına karşın aynı sistemi ibadet öğretiminde bizim de kullanmamız gerekmektedir. Kişinin ibadete alışması ve duygusal olarak ona yaklaşması için belli bir süreye ihtiyaç vardır. Uygulanan sistemlerde bu süre göz önünde bulundurularak planlama yapılması daha iyi bir öğrenmenin sağlanması için lüzumlu olduğu düşünülmektedir.