İş Doyumunu Etkileyen Faktörler

Altan’a (2015) göre iş doyumunu etkileyen faktörler kültürden kültüre, toplumdan topluma, bireyden bireye farklılık göstermekle birlikte çalışan bireyin işiyle ilgili düşüncelerini etkileyen değişkenlerin, direkt olarak iş doyumunu etkileyen değişkenler olduğu göze çarpmaktadır. Literatürde iş doyumuna etkileyen faktörler örgütsel, grup ve birey olarak ele alındığı gibi; bireysel, örgütsel, grup, kültürel ve çevresel olarak; ya da bireye, işe ve çevreye ilişkin faktörler olarak da ele alınarak incelendiği görülmektedir (Altan, 2015).

Bireylerin başarılı, üretken ve mutlu olabilmelerinin en önemli gereklerinden biri iş doyumudur. Bireyin çalışma hayatını, çalışma hayatı da bireyi etkilemektedir. (Çoban, 2017). İş doyumunu bireyin cinsiyeti, yaşı, eğitimi etkilediği kadar bireyin kişiliği, beklentileri, sosyal kişiliği, iş tecrübesi, hizmet süresi de iş doyumunu etkileyen bireysel faktörler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun yanı sıra bireyin çalıştığı örgütün iklimi, kültürü, çalışma koşulları, iletişimi, vizyonu, misyonu, sosyal görünümü, ücretlendirme ve ödüllendirme sistemi gibi örgütsel faktörlerde iş

doyumunu etkileyebilmektedir. İş doyumuna etki eden çok çeşitli faktörler olsa da sadece bir veya birkaçı iş doyumu düzeyinde başlı başına belirleyici olamayacağı açıktır. Çalışma pozisyonu, eğitim durumu, meslekteki çalışma süresinin iş doyumuna etkileri incelenmeye değerdir (Gündüz, 2008).

Çalışanın işteki pozisyonu ile iş doyum düzeyi arasında yüksek bir ilişki vardır ve üst düzey pozisyonda çalışan bireylerin iş doyum düzeyleri daha yüksektir (Er, 2018). Bir iş yerinde çalışanların iş doyumlarını etkileyen bir başka unsur ise yöneticide bulunan tutum ve davranışlardır. Çalışanların yöneticiden bekledikleri davranış tarzı ile yöneticinin sergilediği davranış tarzının uyumlu olmaması çalışanların iş doyumu yaşayamamasına sebep olabilmektedir (Kılıç, 2011).

Alanyazıdaki bazı çalışmalarda eğitim seviyesinin yükselmesi, beklentilerin de yükselmesine ve bu durumun düşük iş doyumuna neden olabileceği belirtilmiştir (Altan, 2015). Bireyin eğitim seviyesi, yerine getirmiş olduğu işten çok daha yüksekte ise o bireyin işten aldığı doyumun azaldığı gözlenmekte başka bir deyişle alınan akademik eğitim ile yerine getirilen iş arasında olumlu korelasyon olmama durumu işten duyulan doyumu etkilemektedir (Çoban, 2017)

Çalışma hayatına yeni atılan, iş tecrübesi olmayan kişiler gerçekçi olmayan beklentilerini zamanla iş hayatının gerçekleri ile kavrayabilmektedir. Bunun gerçekleşme sebebi çalışanın beklentilerinin iş hayatı gerçeklerinden uzak olmasıdır. (Sevimli ve İşcan, 2005)

Düşük iş tatmini iş hareketliliğinin artmasına ve engellilere yönelik hizmetlerin etkinliğini azaltabilecek olumsuzluklara yol açabilir (Faragher, Cass ve Cooper, (2005). Daha önceki araştırmalarda (Shirom, Nirelve Vinokur, 2006), iş tatmini ve tükenmişlik sendromu arasındaki ilişki nedenleri-sonuçları ve bunların tutumlar, zihinsel ve fiziksel sağlık, üretkenlik, işten ayrılma, dalgalanmalara etkisi, ve diğer iş davranış biçimleri olarak iki açıdan ele alınmıştır Son yıllarda yapılan araştırmalardan bazıları, özel eğitim çalışanları ve sosyal hizmet uzmanlarının (Prosser vd., 1999; - Gigantesco vd., 2006), diğer sağlık hizmetlerindeki diğer çalışanlardan daha düşük iş tatminine sahip olduklarını göstermiştir.

Özel eğitim alanları çalışanları arasında düşük iş doyumu, Birleşik Krallık (Moore, Ball ve Kuipers, 1992) ve Kanada'da (Saindon-Larose, ve Rainville, 1993) yapılan bazı çalışmalarla da teyit edilmiş, bazı çalışmalarda ise bunun tam tersi

olduğu gösterilmiştir. Bu meslekler (Nirel, Shirom ve Ismail, 2004)). Mesleki strese maruz kalmak, kişilik özelliklerine ve çevresel faktörlere bağlı olan tezahürün yoğunluğu ve şekli olan psikolojik ve fiziksel reaksiyonlara yol açar. Mesleki stresin mesleklere yardım etme konusundaki en yaygın belirtileri duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve performas düşüşü, devamsızlık, hasar görmüş fiziksel sağlık ve kişisel memnuniyetin azalmasıdır. Çalışmalar, genel nüfusa ve diğer mesleklere kıyasla, özel eğitim alanı uzmanlarının meslekleriyle ilgili göreceli olarak yüksek kaygı, tükenmişlik ve depresyon yaşadıklarını göstermiştir (Coyle, 2006).

2.3.3.1. İş Doyumu - Mesleki Tükenmişlik İlişkisi

İş doyumu ile mesleki tükenmişlik ilişkisi çeşitli meslek grupları ile yürütülen birçok araştırmada ele alınan iki kavram olmuştur (Avşaroğlu, S. 2005; Ay ve Avşaroğlu, 2010; Ünal, 2001; Sünter, 2006). Araştırma bulguları iş doyumu ile mesleki tükenmişlik arasında ilişki olduğunu göstermektedir. İş doyumunda işin olumsuz yönleri ön planda bulunurken tükenmişlikte ise bununla birlikte kişinin değerlendirmeleri ve bakış açısı da vardır. Birey işinde istediği tatmine ulaşamıyorsa tatminsiz, hem tatmine ulaşamıyor hem de kendisinin yetersiz olduğunu düşünüyorsa kendisini tükenmiş hisseder. İş tatmini ve tükenmişlik arasında negatif yönlü ilişki olduğu görülür. Kıral ve Diri (2016), iş doyumunun mesleki tükenmişliğin anlamlı yordayıcısı olduğunu, mesleki tükenmişlik yaşayan bir öğretmenin işinde mutsuz olduğunu, bunun da onun işinde doyumsuzluk yaşamasına neden olduğunu ifade etmiştir. Avşaroğlu ve arkadaşları (2005), öğretmenlere ait iş doyumu ile mesleki tükenmişliğin duygusal tükenmesi arasında negatif yönlü anlamlı bir ilişki olduğunu; öğretmenlerin iş doyumları arttıkça duygusal tükenmelerinde azalma olduğunu belirtmiştir. Literatürdeki araştırmalara göre iş doyumu ve tükenmişlik negatif yönlü doğrusal bir ilişkidedir. İş doyum düzeyindeki düşüş tükenmişlik düzeyindeki artış olarak görülmektedir (Dülger, 2014).

1990'da, Hırvatistan'da, engellilere yönelik işlerde çalışanlarda mesleki stres (Ljubotina ve Družić, 1996; Ogresta ve Rusac, 2007) ve tükenmişlik sendromu (Hudek-Knežević, Krapić ve Rajter, 2005; Jenić, 2002) ile çalışanların sağlık ve ekonomik durumları üzerindeki olumsuz etkilerini gösteren bir dizi çalışma yürütülmüştür. Ayrıca, bazı yeni çalışmalar, engellillere yönelik işlerde iş doyumu,

mesleki stres ve tükenmişlik sendromu ile ilgili kişisel, kişilerarası ve organizasyon faktörlerini tanımlamış (Freeborn, 2001 ) ve düşük iş doyumu ile tükenmişlik sendromu arasında bir ilişki olduğu doğrulamıştır (Burisch, 2002).