3.1. SALDIRGANLIK KURAMLARI
3.1.1. İçgüdüsel ve Biyolojik Kuramlar
Saldırganlık ile ilgili görüşlerin en eskilerinden biri saldırganlık davranışının insanın biyolojik yapısı ile ilgili olduğudur. Bu görüşü savunanlar saldırganlığın içgüdüsel olduğunu öne sürmüşlerdir. Bu düşünceyi savunan kuramlar; psikoanalitik kuram, biyolojik kuram ve etiyolojik kuram olarak sınıflandırılabilir.
3.1.1.1. Psikoanalitik Kuram
Psikoanalitik kuram saldırganlığın insanın biyolojik yapısında olduğunu ve bu davranışın açlık, susuzluk, cinsel uyarılma gibi doğuştan gelen bir içgüdü ya da dürtü olduğunu düşünmüştür. Saldırganlığın temelini de bu içgüdünün oluşturduğunu ileri sürmüştür. Freud için saldırganlık yaşamın temel içgüdülerindendir ve yaşamın devamı için saldırganlığın gerekli olduğunu savunmuştur.
Freud saldırganlığın kaynağının id olduğunu düşünmüştür. İd, kişiliğin ilkel yönüdür ve haz ilkesine göre hareket eder. İd’de dürtüler anında yerine getirilmelidir. Freud’un kişilik kuramına göre libido hayatın farklı dönemlerinde farklı organlara yönelir ve bu organlar o dönem içinde cinsel haz bölgeleri olarak ele alınır. Oral dönemde ağız, anal dönemde anüs, fallik dönemde ise kişinin karşı cinsten ebeveyne olan ilgisi ve aynı cinsiyette olan ebeveyne olan kızgınlık saldırganlık davranışını ortaya çıkarabilmektedir.
Psikoseksüel kurama göre saldırganlık davranışının ilk belirtileri oral dönemin sonlarına doğru kendisini göstermeye başlar. Bu dönemdeki çiğneme, tükürme,
27
ısırma, ağlama gibi davranışlar saldırganlık davranışına temel oluşturmaktadır.76 Anal dönemde bireyin dışkısını kontrolsüz olarak bırakması saldırgan davranışa örnek olarak kabul edilebilir. Fallik dönemde ise erkek çocuk annesine olan ilgisi nedeniyle babasının yerine geçmeye çalışır ve annesinin ilgisini babası ile paylaşmaktan hoşlanmadığı için babaya yönelik saldırgan davranışlar ve duygular geliştirebilir.77
Freud’a göre insan davranışlarına yön veren cinsellik ve saldırganlık olmak üzere iki temel dürtü vardır. Ayrıca yaşam içgüdüsü ve ölüm içgüdüsü olmak üzere de iki kavram vardır. Yaşam içgüdüsü cinsellik ile ölüm içgüdüsü ise saldırganlıkla ilişkilendirilebilir. Ölüm içgüdüsü tamamen ortadan kaldırılamadığı için bireyin kendisine olan öfkesini dış dünyaya yöneltmesi ile organizmadaki gerilimi boşaltır ve bireyin rahatlaması sağlanmış olur. Dolayısıyla saldırganlık bir tür katarsistir.78 Freud, saldırganlık davranışının hayatı devam ettirebilmek için gerekli olduğunu düşünmektedir.
Freud’un saldırganlık davranışı ile ilgili düşünce ve görüşlerini üç farklı dönemde incelemek daha uygun olacaktır. İlk dönemlerde Freud saldırganlık kavramını pek fazla önemsememiştir ve saldırganlık davranışı psikoseksüel kavram içinde değerlendirilmiştir. Freud daha sonra saldırganlığı ego içgüdüsüne bağlayarak saldırganlığı tepkisel bakımdan değerlendirmiştir. Ego içgüdüsü kendisini koruma eğiliminde olduğu için bireysel doyumun tehdit edildiği zamanlarda ego tepki gösterir ve saldırganlık davranışı ortaya çıkar. Freud diğer bir değerlendirmesinde ise saldırganlığın nedenini kişiliğin gelişim dinamiği ile ilgili ortaya çıkan sorunlar ve gerilimlere bağlamıştır.79
I. Dünya Savaşı’ndan sonra Freud aslında saldırganlık davranışına neden olan dürtünün Thanatos (ölüm içgüdüsü) olduğunu ileri sürmüştür. Freud’a göre bu içgüdü içe dönük olunca intihara, dışa dönük olunca ise düşmanlık ve saldırganlık olarak ortaya çıkmaktadır. Freud saldırganlığın insan doğasının bir parçası olduğunu düşünmektedir.80 Freud kişilerde görülen saldırganlık davranışlarının kişide olan Eros ve Thanatos arasındaki ikilemden kaynaklandığı fikrini savunmuştur.
76 Kasım Nas ve Tekin Çolakoğlu, Futbolcuların saldırganlık düzeyleri ile öfke tarzları arasındaki ilişkinin incelenmesi, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2017; 10 (53): 971-977.
77 Mehmet Şahan, Lise Öğrencilerinde Saldırganlığı Yordayan Bazı Değişkenlerin İncelenmesi, Eğitim Fakültesi, Gazi Üniversitesi, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık, Ankara, 2007, s. 16
(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
78
Z. Betül Torun, Ortaokul Öğrencilerinde Saldırganlık ve Narsizm Düzeyleri Arasındaki İlişki, Fen Edebiyat Fakültesi, Hasan Kalyoncu Üniversitesi, Psikoloji, Gaziantep, 2016, s. 8-9 (Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi).
79Şahan, a.g.e., s. 16. 80 Şahan, a.g.e., s. 17.
28
Gençtan’ın aktarımına göre Freud saldırganlığı insanın kendisine olan yıkıcı eğilimlerinin dış dünyadaki nesnelere yönlendirmesi olarak değerlendirmiştir.81 Freud bireyde biriken bir saldırganlık enerjisinin bulunduğunu, bireylerin saldırganlık enerjisini sürekli olarak ürettiğini düşünmüştür. Biriken bu saldırganlık enerjisinin yıkıcı bir nitelik taşıdığı ve kontrolünün de zor olduğu sonucuna ulaşmıştır.82
Şahan’ın bildirdiğine göre Adler, saldırganlığı ilk dönemlerde Freud’a benzer bir şekilde açıklamış ancak daha sonra saldırganlık davranışının doğuştan getirilen bir güdü olduğu fikrine katılmamıştır. Saldırganlığın bireyin ihtiyaçlarını karşılama isteğinden kaynaklanan bir dürtü olduğunu benimsemiştir. Bireyin ihtiyaçları olduğunu ve ihtiyaçları karşılanmadığında başvurduğu davranış biçimi olarak ele almıştır saldırganlığı.83 Adler psikosomatik rahatsızlıkları saldırganlık ve kızgınlık duyguları bağdaştırmış, psikosomatik rahatsızlıkların saldırganlık ve kızgınlık duygularının bir sonucu olarak ortaya çıktığını ileri sürmüştür. Adler daha sonraki yıllarda saldırganlığı bir dürtü olarak değerlendirmekten vazgeçmiştir ve bireyin engellemeler karşısında saldırganlık davranışına başvurduğunu ileri sürerek bu davranışları akılcı olmayan davranış biçimi olarak değerlendirmiştir.84
Torun’un bildirdiğine göre, Horney de Adler gibi saldırganlığı içgüdü olarak ele almamıştır ve bu noktada içinde bulunulan kültürün önemli olduğunu düşünmüştür. Horney, saldırganlığın bireyin içinde yaşadığı topluma ve insan ilişkilerine olan güvensizliğinden dolayı yaşadığı kaygıdan kaynaklandığını öne sürmüştür.85 Horney’in temel anksiyete kavramı saldırganlığı açıklarken kullanılabilir. Bu kavrama göre olumsuz anne baba tutumlarından dolayı kendisini yalnız hisseden birey temel kaygıyı geliştirir. Horney’e göre saldırganlık, güven duygusunu devam ettirmek için oluşan bir savunma mekanizmasıdır.86
Anne Freud psikanalitik kuramı temel almıştır. İnsanın doğuştan Eros adı verilen yaşam içgüdüsü ve Thanatos adı verilen ölüm içgüdüsü olmak üzere iki tür içgüdüye sahip olduğu fikrine katılır. İnsandaki başlıca dürtüler cinsellik ve saldırganlıktır. Saldırganlığın altında yatan ise yıkıcı ve yok edici olan ölüm içgüdüsüdür.87 Freud tarafından ileri sürülen bu kuramın kavramlarının soyut olması nedeniyle kavramlar doğrudan gözlemlenemeyip bu kavramlarla ilgili yordama yapılamamakta, hipotezler sınanamamaktadır. Bu nedenle saldırganlık davranışını
81
Engin Gençtan, Psikodinamik Psikiyatri ve Normaldışı Davranışlar, Remzi Kitapevi, İstanbul, 1993, s.
82 Şahan, a.g.e, s. 16.
83 Coşkun Arslan vd., An ınvestigation of aggression and ınterpersonal problem solving in adolescents,
Elementary Education Online, 2010; 9 (1): 379-388.
84Şahan, a.g.e., s. 18. 85 Torun, a.g.e., s. 9. 86 Arslan, a.g.e., s. 380. 87Şahan, a.g.e., s. 19.
29
içgüdü olarak ele alan psikoanalitik yaklaşım kuramı bu yönüyle saldırganlık davranışını açıklamada eksik kalmıştır.88
3.1.1.2. Etiyolojik Kuram
Torun’un aktardığına göre etiyolojik kuramın öncüsü Lorenz, hayvanlardaki ve insanlardaki saldırganlık davranışının benzer ve içgüdüsel olduğunu düşünmektedir. Saldırganlık doğuştan gelen bir davranıştır ve saldırganlık davranışı türün devamını sağlar.89 Lorenz bu sonuca hayvanları gözlemleyerek ulaşmıştır. Gözlemleri sonucunda insanlar ve hayvanların benzer olduklarını, hayatta kalmak ve türlerine iyi ve güçlü olan genlerini aktarma içgüdüsünden kaynaklı olarak saldırganlık davranışının kaçınılmaz olduğunu savunmuştur.90
Lorenz, saldırganlık davranışının doğuştan gelen bir davranış olduğunu görüşünü desteklemek için kanıtlar aramıştır. Bu nedenle Kızılderililer ve başka kabilelerle araştırmalar yapmış, dürtüsel saldırganlık ile ilgili belirtilere ulaşmıştır. Etiyolojik kurama göre saldırganlık davranışı bireylerin önceki nesillerinden kalıtımsal olarak aktarılan savaşma içgüdüsüdür. Bireylerdeki bu içgüdü evrim sürecinde faydalı olduğu için saldırganlık davranışı görülmektedir.91
Asıcı’nın aktarımına göre, Lorenz hayvanlarda yaptığı gözlemlerden yola çıkarak insanlarda da kalıtımsal bir kavga içgüdüsü olduğunu düşünmektedir. Fakat insanlarda ve hayvanlarda görülen saldırganlık davranışlarında farklılıklar bulunmaktadır. Hayvanlarda kendi türünden olana zarar verme durumu düşüktür ve hayvanlar doğanın işleyişi ile ilişkili olarak belli bir oranda saldırgan davranışları sergilemektedir. Ancak insanlar hayvanlardan daha vahşi davranabilmekte ve saldırganlık davranışından zevk alabilmektedirler.92