İçgüdü Kuramı:

Freud ve Lorenz yaklaşımlarındaki pek çok farklılığa karşın, saldırganlığı bir içgüdü olarak gören kuramcılar arasında başı çekmektedir. Freud’a göre saldırganlık dürtüsü organizmada doğuştan vardır ve cinsel istek kadar temel bir insan davranışıdır.

İlkel benliğin ( id ) içgüdüsel olarak yaptığı baskı sonucu insan şiddete yönelmektedir.

İnsanlar, kendilerini aç, susuz ya da cinsel olarak uyarılmış hissedebildikleri gibi, saldırgan da hissetmektedirler (Kulaksızoğlu 2008; Ayan 2006 a).

Freud’a göre saldırganlık, insanda var olan ölüm içgüdüsünün bir kısmının dışarıya yönelmesinden başka bir şey değildir. Elbette bu dışarıya yönelme bir engelleme durumunda ortaya çıkacaktır. Buna karşılık toplumsal yaşam içindeki yaptırımların ve belki de bireysel yetersizliklerin, ölüm içgüdüsünün saldırganlık

20 biçiminde dışarıya yansıtılmasının önünde bir engel oluşturması, bu saldırganlığın yeniden içe yönlendirilmesine neden olacaktır. Bu kuramsal temel, insanın kendine yönelik saldırganlığının ve yıkıcılığının bir çözümlemesi niteliğindedir (Başoğlu1998).

Freud’un kuramları, kendisini izleyenler tarafından iki farklı kuramsal çerçeveye yerleştirilmiştir. İzleyicisi Melanie Klein’a göre; ölüm içgüdüsü doğuştan gelen birincil bir içgüdü ve yaşamı boyunca insan organizması üzerinde sürekli bir tehdit oluşturur.

İçten gelen bu tehdit karşısında insan kendini korumak zorundadır ve bu tehdide karşı ilk kendini koruma tepkisi “yansıtma”dır. Yansıtma yoluyla saldırganlık dış dünyadaki başka bir obje ve/veya kişiye yönlendirilir. Böylece insan kendisine yönelmiş olan bu yıkıcılıktan kurtulur. Bu kavram, aynı zamanda dış dünyada yaratılan bir düşman obje ve kendine yönelmiş kötülüklerin kaynağı olan bir düşmanın varlığına duyulan korkuyu da beraberinde getirir. Düşmana duyulan bu korku, o düşmana olan nefreti de uyararak arttırır. Artan nefret, yansıtma gereksinimini de arttırır ve bu saldırganlık-nefret, korku-yansıtma ilişkisi bir kısır açmaza sürüklenir. Bir süre sonra yetersiz hale gelerek yerini yeni savunma türlerine terk eder (Uysal 2003). Sporla ilişkili seyirci şiddeti için sundukları açıklama çerçevesi içinde bu kuramlar, saldırganlığın nasıl azaltılacağı sorusuna verdikleri yanıtlar açısından önem taşımaktadır. Spor, bu bağlamda, yıkıcı enerjinin yıkıcı olmayan bir biçimde açığa çıkarılma fırsatı olarak görülmüştür.

Davranışçı ( behaviorist ) ya da yeni davranışçı ( neo behaviorist ) türden mekanik kuramlar Etiyolojik Görüş: Konrad Lorenz ve arkadaşları da saldırganlığı bütün organizmada var olan bir güç olarak görmektedirler (Ayan 2006 a). Bu güç türlerin yaşam mücadelesi için bir savunma aracı olarak kullanılmaktadır. Lorenz’e göre saldırganlık eylemi, bireyin diğer insanlarla arasındaki mücadele içgüdüsünden kaynaklanmaktadır (Başoğlu 1998; Michaud 1991: 67-71). Davranışçılar, kızgınlık ve saldırganlık tepkilerine yol açan etkilerden söz ederler. Saldırganlık yaşam alanına yapılan ve yapılacak olan hücumlara yönelik bir harekettir. Aşırı etkiler ve ağır tahrikler de saldırganlık nedenleridir. Aşırı sıcaklığın, gürültünün ve nemin saldırganlığa etkileri deneylerle saptanmıştır (Kulaksızoğlu 2008; Michaud 1991: 67-71).

21 2. 3.1.4. Engellenme –Saldırganlık Modeli ( Kırılganlık- Saldırganlık ):

Saldırganlığı içgüdü kuramlarından farklı bir biçimde açıklayan ünlü Engellenme-Saldırganlık Modeli’nde Dollard, Doob, Miller, Mowrer ve Sears, 1970’te, saldırganlığı bir dürtü olarak görmüştür. Bir içgüdünün tersine, dürtü her zaman var olan, sürekli artan bir enerji kaynağı değil; organizmanın yaşamsal bir ihtiyacı tatmin edilmediğinde ortaya çıkan ve yoksunluğu sona erdirmeye hizmet eden bir güç olarak kavramsallaştırılmıştır. J.Dollard’ın ana kuramı, saldırganlığın “Bir öznenin etkilere karşı yasak tepkiler gösterme durumu” anlamında huzursuzluk karşısında gösterilen ilk ve karakteristik tepki olduğudur. Saldırganlık, huzursuzluğun tahrik gücü, tepki girişiklik derecesi ve yol açtığı tepki ile doğru orantılı olarak azalır ya da çoğalır. Başka bir değişle, etki ne kadar güçlü olursa huzursuzluk o kadar yoğun olur ya da saldırganlık, huzursuzluğun davranış biçimlerini etkilediği kadar olur. Şiddet, doğrudan doğruya huzursuzluğun kaynağına yönelir (Michaud 1991: 67-71; Köksal 1991). Bu modelde, engellenme ile saldırganlık arasındaki ilişki iki şekilde ifade edilmiştir:

Engellenme her zaman saldırganlığa yol açar; saldırganlık daima engellenmenin sonucudur. Engellenme ve saldırganlık arasındaki bu nedensel ilişki kısa sürede – Berkowitz'e ( 1993 ) göre fazla kısa sürede – sorgulanmaya başlanmış ve ne engellenmenin her zaman saldırganlığa yol açtığı, ne de saldırganlığın zorunlu olarak engellenmeden kaynaklandığı gösterilmiştir. Ancak Berkowitz, öğrenme ve deneyimin her engellenmenin saldırganlıkla sonuçlanma olasılığını etkilediğini, ama engellenmenin saldırganlığa yol açma olasılığının var olduğunu öne sürmektedir.

Engellenmenin her zaman değil, bazen saldırganlığa yol açması üzerine, Engellenme-Saldırganlık Modeli’ni gözden geçiren Berkowitz, engellenmenin, belirli koşullar altında olumsuz duygu üreterek saldırganlığı ortaya çıkardığını ortaya koymuştur.

Olumsuz duygu ile birlikte engellenmenin, saldırganlığı ortaya çıkarmada, o anda çevrede bulunan ‘saldırganlık ipuçlarının’ da var olmasının önemli bir rolü vardır.

Engellenmiş katılımcıların ortamda silah gördüğü durumda saldırgan davranma olasılıklarının daha yüksek olduğu, hatta bazı durumlarda, tek başına saldırgan ipucunun varlığının bile saldırgan davranışa yol açabileceği gösterilmiştir. Bandura’ya

22 göre (1973), bireyler engellenmeye karşı çok farklı davranımlar gösterebilmektedirler.

Bazıları yardım ve destek ararken, diğerleri engellenmenin kaynağından uzaklaşmakta ve bazıları da uyuşturucu ve alkole sığınmayı seçmektedirler. Bazı psikologlar saldırganlığı engellenme sonucunda ortaya çıkan en basit tepki olarak kabul etmektedir (Köksal 1991).

Eğitim olanaklarına veya ekonomik ya da cinsel olanaklara ulaşamamanın bu olanaklardan yoksun kalmanın yarattığı huzursuzluklar günümüz toplumlarında yaşanan saldırganlıkları kısmen de olsa açıklayabilmektedirler. Filmlerdeki ya da duyumcu basındaki düşsel şiddet ile spor karşılaşmaları ise bu huzursuzlukları yeniden yönlendirme işlemi görmektedirler (Michaud 1991: 67-71).