Hz. Peygamber’in vefatından sonra da haber-i vâhid aynı şekilde hüccet olarak kullanılmıştır.13 Hz. Ebû Bekir, Kur’ân’da bir delâlet bulunmayıp, sünnetten bir örnek bulunduğu hallerde hep Hz. Peygamber’in amelini uygulamıştır. Eğer konu hakkında Hz. Peygamber’in bir kararını bilmiyorsa, sahabilere konu hakkında sorular sorar, eğer onlardan birisi bu hususla ilgili bir hadisten onu haberdar ederse, o meseleyi hadise uygun bir şekilde karara bağlardı. Eğer sahabiler bu hususta bilgileri olmadığını bildirirlerse, halife liderleri toplar ve meseleyi onlarla tartışır ve birleştikleri görüşe göre emir verirdi.14
Örneğin, Hz. Ebû Bekir’in, ninenin mirası hakkında hiçbir hüküm bulamadığı bir zamanda, Muğire b. Şu’be ve Muhammed b. Mesleme, Hz. Peygamber’den ceddenin südüs (1/6) alacağına dair bir hadis nakletmişlerdir. Bu durumda Ebû Bekir, miras talebinde bulunan yaşlı bir kadına, bu habere dayanarak südüs vermiştir.15
Hz. Ebû Bekir’in ölümünden sonra Hz. Ömer de aynı yolu takip etmiştir. Hz. Ömer, Mecusîler hakkında nasıl bir hüküm vermek gerektiğini bilmezken, Abdurrahman b. Avf, Hz. Peygamber’den “Mecusîlere de Ehl-i Kitabın hükmünü
tatbik edin” hadisini rivayet etmiş ve Hz. Ömer de bu habere istinaden ehl-i kitaptan aldığı cizyenin aynısını Mecusîlerden de almıştır.16
Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer devrindeki bu uygulamalar bize haber-i vâhidin hüccet oluşunun asr-ı saadettekiyle aynı olduğunu göstermektedir. Ancak Hz. Osman döneminde durum biraz farklılık arzetmektedir. Bu dönemde çıkan fitne hareketleri üzerine insanlar arasındaki güven kısmen kaybolmuştu. Ayrıca bazı siyasî ve itikâdî
12 Mustafa Ertürk, “Haber-i Vâhid”, DİA, XIV, 350.
13 Talat Koçyiğit, “Âhâd Haberlerin Değeri”, AÜİFD, s. 134.
14 M. Zübeyr Sıddıki, “İslam Hukukunda Hadisin Yeri”, (çev. Esad Kılıcer), AÜİFD, Ankara 1964, XII, s. 113.
15 Seyfeddin Âmidî, el-İhkâm, Beyrut 1985, II, 273 vd.; krş. Talat Koçyiğit, “Âhâd Haberlerin
Değeri”, AÜİFD, s. 135.
fırkalar kendi fikir ve görüşlerini desteklemek amacıyla Hz. Peygamber adına hadis uydurmaya başlamışlardı. İşte bütün bu sebepler, İslâm âlimlerini, Hz. Peygamber’den nakledilen her haberin ravisini, hem zabt hem de dinde güvenirliği yönünden araştırmaya sevketmiştir.17
Haber-i vâhidle ilgili tartışmaların ne zaman başladığına dair kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte, bu tür haberlerin dinde delil olup olmadığına dair görüşlerin, I. yüzyılın sonlarına doğru, itikâdî mezheplerin ortaya çıkması ve fıkıh ilminin, hicri II. yüzyılın ilk yarısında tedvin edilmeye başlamasıyla birlikte ortaya çıktığını söylemek mümkündür.18 Ayrıca hadis uydurma faaliyetlerinin çoğalması ve özellikle bid’at mezheplerin kendi görüşlerine destek aramak için her türlü haberden yararlanma yoluna gitmeleri Ehl-i Sünnet âlimlerini, haber-i vâhidlerin itikâdi konularda delil kabul edilemeyeceği fikrine götürmüştür.19
II- HABER-İ VÂHİDLERİN BİLGİ DEĞERİ
Bilgi edinme yollarını duyular, haber-i sâdık ve akıl olarak ele alan kelâm âlimleri, inanca dair konuların kanıtlanmasını hem naklî hem de aklî delillere başvurarak yapmışlardır. Naklî delillerden kasıt, temelde bütün şer’î hükümlerin kaynağı konumundaki “Aslu’l-Usûl” (asılların aslı) yani Kur’ân-ı Kerîm’dir.20 Ancak Kur’ân, İslâmın yegâne esası değildir. Sünnet (hadis), İslâm teşriînde Kur’ân’dan sonra ilk kaynak olma özelliğini taşımaktadır.21
Araştırmacı yazar, M. Hayri Kırbaşoğlu’nun şu sözleri sünnetin değerini ifade etmesi bakımından kayda değerdir. “İster ortaçağ İslâm düşüncesi, ister çağdaş İslâm düşüncesi olsun, eski-yeni tecrübelerimiz göstermiştir ki, İslâm dünyasında,
düşünce veya eyleme yönelik hiçbir projenin sünnet/hadisten bağımsız kalması mümkün değildir. Bu sadece bir iddia değil, aynı zamanda empirik verilere dayanan sosyolojik bir gerçektir.”22
17 Mustafa Ertürk, “Haber-i Vâhid”, DİA, XIV, 350. 18 Mustafa Ertürk, “Haber-i Vâhid”, DİA, XIV, 350. 19 Ali Toksarı, a.g.e., s. 230.
20 Şerafeddin Gölcük-SüleymanToprak, a.g.e., s. 62. 21 Talat Koçyiğit, Hadis Tarihi, s. 11.
Kelâm âlimlerine göre, itikâdî konularda kabul edilecek deliller kesin hüküm verdirebilecek özelliğe sahip olmalıdır. Çünkü kelâm ilmi, kesin bilgiye ihtiyaç duyan bir ilimdir. Henüz kesinliğe ulaşmamış, malumât kabilinden olan bilgiler zan ifade ettikleri için kelâm âlimlerince kesin bilgi olarak kabul edilmez.23
Görüldüğü gibi kelâm ilminde, zannî ve taklidî bilgilere itibar edilmemiştir. Delâlet veya sübût veya hem delâlet hem sübût bakımından kesin olmayan deliller, itikâdî bir esası belirlemede tek başına delil olarak kabul görmemiştir. Dolayısıyla, sahih bile olsa âhâd hadisleri itikâdî konularda delil olarak kabul etmeyen kelâm âlimleri, bu çeşit hadislerin ancak fıkıhta ve amelî-ahlakî konularda delil olabileceğini iddia etmişlerdir. Kelâmda sadece mütevâtir olan ve delâleti de açık ve kesin olan hadisler delil olarak kullanılmıştır.24 Ancak bu durum pratikte –maalesef- böyle değildir. Erken dönemde kaleme alınan itikâda dair eserler incelendiğinde âlimlerin, amelî konuların yanısıra itikâdî hususlarda da âhâd hadisleri alıp kullandıklarını müşahede etmek mümkündür.25
Hadislerin, ravi sayısına göre mütevâtir ve âhâd olmak üzere ikiye ayrıldığına dair ilk veriler, I. asrın sonları ile II. asrın başlarına aittir. Nitekim 131/748’de vefat eden Vâsıl b. ‘Atâ haberleri, haber-i âmm ve haber-i hâss şeklinde iki kısma ayırmıştır. Vâsıl’dan 73 yıl sonra 204/819’da vefat eden İmâm Şâfî’nin de, haberleri aynı kriterlere göre taksim ettiği görülür. Bu taksimlerde, haber-i hâss ile, bir kişinin verdiği haber yani haber-i vâhid kastedilmiştir. Ancak zaman içinde bu kavram, mütevâtir seviyesine çıkamayan haber manasında kullanılmaya başlamıştır.26
Mütevâtir hadislerin amelî konularda olduğu gibi, itikâdî hususlarda da delil olarak kabul edildikleri konusunda kelâmcılar arasında bir ihtilaf söz konusu olmamıştır. Ancak, özellikle itikâdî konularda mütevâtir derecesinde sağlam hadislerin yok denecek kadar az olduğu genel olarak kabul edildiğinden, bu tür hadislerin itikâdî konularda delil sayılıp sayılmayacağı problemi gündeme gelmiştir.
23 Bkz. Cihat Tunç, “Kelâm İlminde Niçin Kesin Bilgiye İhtiyaç Vardır?”, Bilimname, Kayseri 2003, y. 1, sy. 2, s. 152.
24 Bkz. Sâdeddin Taftazânî, a.g.e., s. 114.
25 İtikâdî alanda kaleme alınan ilk eserlerden sayılan Ebû Hanîfe’nin Fıkhu’l-Ekber adlı eserinde tevhid, kabir azabı, Hz. İsa’nın nüzulü, kıyamet alametleri gibi itikâdî konularda bu türden hadislere yer verildiğini görüyoruz. Ebû Hanîfe, el-Fıkhu’l-Ekber, (Çev Mustafa Öz, İmâm Âzam’ın Beş Eseri İçinde), İstanbul 1992, s. 70, 71, 72.
Biz de çalışmamızın bu kısmında, konuyu bir aşama daha ileriye taşıyarak, haber-i vâhidlerin itikâdî konularda delil olarak kullanılıp kullanılmayacağına dair görüşler üzerinde durmaya çalışacağız.