Heyderbaba’ya Selam Şiiri Cümle Ögeleri

Cümlenin iki temel ögesinden biri olan yüklem Şehriyâr’ın bütün cümlelerinde mevcuttur. Yani Şehriyâr, şiirinde eksiltili cümleye yer vermemiştir. Yüklemin şiirdeki sıklığı 945’tir. Şehriyâr, cümlenin diğer temel ögesi özneyi de cümlelerinde açık olarak belirten ifadeleri sıkça kullanmıştır (479). Şahıs ekleri ve iyelik ekleri öznenin kullanılmadığı cümlelerde öznenin yansıması olarak görev yapar. Cümlede açık olarak belirtilmeyen özneleri belirlemek için yukarıda belirtilen eklerden yararlanılır. Cümlenin öncesinde ve sonrasında yer alan cümleler de öznenin

63

belirlenmesinde önemli rol oynar. Şehriyâr’ın Heyderbaba’ ya Selam şiirindeki yüklem sıklığı özne sıklığından fazla olduğu için açıkça belirtilmeyen özneleri belirlemede yukarıdaki hususlar dikkate alınmıştır.

Tekrarlar ile anlamı güçlendirmek ve ahengi sağlamak için Şehriyâr, sıklıkla hitap ve emir cümlelerini kullanmıştır. Duygusal unsurların aktarıcısı olan hitap cümleleri ile şair heyecanını okuyucularda hissettirir. Şairin kurduğu hitap cümlelerinde hitap edilen kişi, ikinci tekil kişidir. Hatıralar ile dolu yıllarını unutmamayı ve unutturmamayı amaçlayan Şehriyâr’ın şiirinde ‘‘sen’’i hitap edilen olarak görmekteyiz.

839 eylem cümlesinin 360’ı emir kipiyle çekimlenmiştir. Şehriyâr şiirinde sıkça emir cümlesini kullanarak anlatımı kuvvetlendirmiştir. Şair arzu ve isteklerini emir cümleleri ile okuyuculara ulaştırmaya çalışmıştır.

Güzelliklerin yaşandığı bir coğrafyada çocukluğunu geçiren Şehriyâr’ın anılarını aktaran eylem cümlelerinin 839’undan sadece 42’si olumsuz cümledir. Olumlu cümlelerin olumsuz cümlelerden kat kat fazla olduğunu görmekteyiz. Bu da sevgi dolu bir kalbe sahip olan Şehriyâr’ın olumlu düşünceler ile Heyderbaba’ ya Selam şiirini kaleme aldığını gösterir.

Heyderbaba’ ya Selam şiirinde yüklemin türüne göre cümleleri sınıflandırdığımız da 839 cümlenin eylem, 106 cümlenin isim cümlesi olduğunu görmekteyiz. Anlatımın sıklıkla eylem cümlelerinden oluşması Heyderbaba’ ya Selam şiirinde duygu ve heyecanın çok olduğunu gösterir.

Şehriyâr eylem cümlelerinin yanında isim cümlelerini de birçok beşlikte kullanarak anlatımını canlı ve hareketli kılmıştır.

2.4.1.2 Nesne

Şehriyâr’ın Heyderbaba’ya Selam şiirinde nesnenin kullanım sıklığı 289’dur. Kullanılan nesneler 150 belirli ve 139 belirsiz nesneden oluşmaktadır. Şehriyâr’ın şiirde anlatılanların ve yapılan işlerin daha fazla belirli olmasını istediğini belirli nesnelerin belirsiz nesnelerden sık kullanmasına bağlayabiliriz. Cümlelerinde

64

nesneye yer veren Şehriyâr’ın toplam cümle sayısı içinde nesneyi sıkça kullandığını söyleyebiliriz. Bunlara ek olarak belirli nesnelerin 40’ı yükleme/belirtme eki almamıştır. Bu durum şiirde göze çarpan noktalardan biridir. Bu kullanıma örnek bazı mısralar aşağıda verilmiştir:

Ağ bulutlar köyneklerin(i) sıhanda (1. Bölüm 3. Beşlik) Aşıg Rüstem sazın(ı) dillendirende (1. Bölüm 8. Beşlik) Amma héyif kôr tutduğun(u) burahmaz. (1. Bölüm 13. Beşlik) Biçinçiler ayranların(ı) içerler. (1. Bölüm 18. Beşlik)

Hanım Nene’m ağ kefenin(i) bürünür. (2. Bölüm 3. Beşlik) Uşahların aşıhların(ı) utmuşam (2. Bölüm 16. Beşlik)

2.4.1.3 Yer Tamlayıcısı

Yer tamlayıcısının kullanım sıklığı 251’dir. Yer tamlayıcısının kullanım sıklığı eylem cümlesinin sıklığı ile çok yakından ilgilidir. Hareketi içinde barındıran eylemler ile ilişkili bir bütünün parçası olan yer tamlayıcısından herhangi bir şeyin bir yerden ayrıldığını, bir yere vardığını ya da bir yerde bulunduğunu anlayabiliriz. Hatırlamayı ve hatırlatmayı amaçlayan şairin cümlesinde bulunan yer tamlayıcılarını aldıkları eklere göre tasnif ettiğimizde şunları söyleyebiliriz: Yer tamlayıcılarının 105’i bir yere gitmeyi veya yönelmeyi ifade eden -a yönelme/yaklaşma hâl ekini, 76’sı bir yerden ayrılmayı ifade eden -dan hâl ekini ve 70’i ise mekâna bağlılığı veya bir yerde bulunmayı ifade eden -da bulunma hâl ekini almıştır. Şiirde hitap edilen unsurun bir mekân adı olması ve şairin çok mekân adına ve eyleme şiirde yer vermesi Heyderbaba’ ya Selam’da yer tamlayıcısı olan sözlerin değişik hâl eki almasında etkili olmuştur.

2.4.1.4 Zarf Tümleçleri

Şehriyâr, cümlelerinde sıklıkla zarf tümleçlerini kullanmıştır. Zarf tümleçlerinin toplam sıklığı 360’tır. Şair yukarıda da bahsettiğimiz gibi eylem cümlesini sıklıkla kullanmıştır. Hatıralarını ince ayrıntılarına kadar hatırlayan ve yâd etmek isteyen

65

Şehriyâr, bunları geniş betimlemeler ile anlatmıştır. Eylem cümlelerinde betimlemelerine yer bulmaya çalışan Şehriyâr sıklıkla zarf tümleçlerini kullanmıştır. Ayrıca zaman ve mekân adları ile birlikte zaman ve mekâna ait bilgiler sunan tümleçlerin sıklıkla kullanılması Şehriyâr’ın üslubunu yansıtmaktadır.

İnsanın en hareketli dönemleri olan çocukluk ve gençlik yıllarına ait anılarına yer verdiği cümleler hareket unsurları ile dolu olabilir. Şehriyâr’ın anlatıma dinamik özellik katan bu unsurları şiirde kullanması şiirin geniş bir coğrafyada etkili olmasına büyük katkı sunmuştur.

Öge olarak kullanılan zarfların 260’ı hâl, 99’u zaman ve 1’i yer-yön zarfıdır. Kullanılan zarfların çok büyük bir bölümü zarf eylem eki alarak cümlede zarf görevinde kullanılmıştır. Zarf eylem ekinin kullanım sıklığı 156’dır. Zarflar içerisinde kullanım sıklığı en çok olan hâl zarfına ilişkin bilgileri daha önce söz çeşitleri başlığı altında yer alan zarf içerisinde vermiştik.

Yukarıda da belirttiğimiz zaman adlarını şiirinde kullanan Şehriyâr, zaman zarflarını kullanarak şiire heyecan katmıştır. Zaman zarfı olarak kullanılan ifadelerin tamamına yakın bir bölümünün zarf eylem ekleri alan sözcüklerden oluşması önemlidir.

Yer yön zarfının sıklığının yok denecek kadar az olması Şehriyâr’ın yer tamlayıcısını sık kullanması ile açıklanabilir (1). Ayrılma, yönelme ve bulunma hâl ekleri ile şiire canlılık katmak isteyen Şehriyâr, yer yön zarfından kat kat fazla oranda yer tamlayıcısı ile cümlelerini oluşturmuştur.

2.4.1.5 Cümle Dışı Unsur

Çok sevdiklerini güzel anıların yaşandığı diyarların uzağında kaybetmek Şehriyâr’ da geçmişe özlem hissiyatını alevlendirmiştir. Heyderbaba’ ya Selam’ın birinci bölümünü bu duygular ile sözlere döken Şehriyâr, doğup büyüdüğü topraklara bir ziyaret gerçekleştirmiştir. Bu ziyaret ile değişen dünyada eski anılarının yaşandığı coğrafyanın hayatına ilişkin şeylerin de değiştiğini görmek Şehriyâr’ı değişik duygular içine sokmuştur. Çeşitli duygular içine giren Şehriyâr, seslenme ve hitap ifadeleri ile okuyanlarda heyecan ve duygudaşlık hissiyatını uyandırmıştır. Bu ifadeler ise cümle dışı unsur olarak cümle tahlillerinde karşımıza çıkmaktadır.

66

Hemen hemen her beşlikte bu ifadelerin kullanılması Şehriyâr’ın dikkat çeken üslupsal bir özelliğidir (135).