Hesap Verelebilirlik

Hesap verebilirlik, kısaca bir kimsenin veya kurumun yaptıklarında dolayı başka bir otoriteye açıklamada bulunması olarak tanımlanabilir. Bunun dışında, “performansın açıklanabilmesi”, “bir kimsenin sorumluluklarını ne gibi yollarla ya da nasıl yerine getirdiğini açıklaması, ortaya koyması veya ispat etmesi zorunluluğu” olarak da

tanımlanmıştır. Bu genellikle yasal, yönetsel veya yargısal bir başka kuruma açıklamada bulunmak şeklinde olur. Buna göre hiçbir kurum bu açıklamadan müstesna olmamalıdır. Bu bağlamda hesap verebilirlik ilişkisinin vatandaşlar ile kamusal görevleri yerine getirenler, kamu örgütlerinin içlerindeki hiyerarşik kademeler arasında ve politikacılarla bürokratlar arasında bulunduğu söylenebilir. Hesap verebilirliği sağlamanın değişik yolları bulunmaktadır: Ombudsmanlık kurumunun yapılandırılması, parlamento komitelerine açıklama yapılması, yönetsel kurulların oluşturulması, teftiş mekanizmalarının kullanımı bunlar arasında sayılabilir (Balcı, 2003b: 275).

Kamu örgütlerinde hesap verebilirlik ile hedeflenen amaçlara bakılacak olursa birkaç başlık altında özetleyebiliriz. Birincisi, kamusal yetkilerin yanlış kullanımının ve suistimalinin kontrol altına alınmasıdır. Đkincisi, kamusal kaynakların hukuka ve kamusal değerlere uygun olarak kullanımının güvenceye bağlanmasının sağlanmasıdır. Üçüncüsü ise, yönetişim ve kamu işletmeciliği alanında sıkça vurgulanan sürekli öğrenme amacının teşvik edilmesidir. Bütün bu sayılanları tek bir başlık altında toplamak gerekirse, hesap verebilirliğin amacının bürokrasilerin daha fazla vatandaşa hesap verebilir kılınmasıyla demokrasilerin geliştirilmesi sonucunun ortaya çıkarılmasıdır (Balcı, 2003b: 280).

2.3.1. Hesap Sorma Đlkesi Nedir?

Hesap sorma ilkesi, yasama ve yürütme süreçlerinde rollerin açık olarak belirtilmesini gerektirir (Coşkun, 2003: 44). Bu ilke, kamu politikalarının belirlendiği karar süreçlerinde, çıktı ve sonuçlarının halkın bilgi ve incelenmesine kısaca geri beslemeye olanak tanıyan bir süreçte gerçekleşmeyi ifade eder (Palabıyık, 2003: 235).

Hesap verme sorumluluğu, kamu yönetiminde hiçbir makamın inceleme ve denetlemeden muaf tutulamaması anlamına gelir. Hesap sorma ilkesi uygulanabildiği öçlüde, açıklık, saydamlık, yansızlık ve kanun önünde eşitlik ilkelerine uyulur (TÜSĐAD; 2002: 191).

Örgütlerde yetki ve otoriteye sahip olanların kendilerinden beklendiği şekilde davranıp davranmadıklarının ortaya konabilmesi için bir çeşit “hesap verebilirlik” mekanizmasının bulunması gerekir. Hesap verebilirlik kısaca bir kimsenin yaptıklarından dolayı başka bir otoriteye açıklamada bulunması olarak tanımlanabilir.

Bunun dışında “performansın açıklanabilmesi” bir kimsenin sorumluluklarını ne gibi yollarla yada nasıl yerine getirdiğini açıklaması, ortaya koyması veya ispat etmesi zorunluluğu olarak ta tanımlanmıştır.

Kamu sektöründe hesap verilebilirliğin, kamusal yetkilerin yanlış kullanımının ve suistimalinin kontrol altına alınması, kamusal kaynakların hukuka ve kamusal değerlere uygun olarak kullanımının güvenceye bağlanmasının sağlanması, yönetişim ve kamu işletmeciliği alanında sıkça vurgulanan sürekli öğrenme amacının teşvik edilmesi gibi amaçları vardır (Balcı, 2003a: 117).

2.3.2. Siyasal Hesap Sorma

Siyasal hesap sorma, demokratik kurumlar ve yapılanmalar çerçevesinde olmaktadır. Bunlardan en belirgin yapılanma ise yerel seçimlerdir Bütün siyasal kadroların ve siyasal partilerin geçmişleri ve geçmiş performansları bu noktada sorgulanmaktadır. Tabi bu sorgulanma, bazen iktidar parti veya partilerinin enflasyon, bütçe açığı, işsizlik konusunda gösterdikleri başarı veya başarısızlıkları konu edinmektedir. Türkiye’de aslında, yerel siyasal hayatı ulusal hayat dışında oluşturabilen bir düşünce gelişmemiştir. Bunun temelinde neden olarak, siyasal kültür veya siyasal tarihin büyük etkisi vardır (Kalaycıoğlu, 2003: 25).

Yerel siyasal hayatın güçlenmesini merkezin zayıflayarak, merkezi-ulusal birliğin tehdit altına girmesi olarak algılayan merkez için, kültürel açıdan farklı ve çeşitli olan kenar her zaman kuşku uyandırmıştır. Yerel siyasal hayatı, merkezi ele geçirmeye çalışan grupların hareket noktaları olarak algılayan bu düşünce, tüm siyasal hayatı merkezden denetleyen ve üreten, tüm siyaseti merkezi kılan bir uygulama ve beklenti de geliştirmiştir. Fakat ulaşılan sonuç, merkezin altına girdiği yükü kaldıramaması, siyasetin de geri planda kalması olmuştur (Kalaycıoğlu, 2003: 26).

Artık günümüzde, Türkiye’nin en önemli sorunu yönetişimi başarmaktır. Bu sorunun çözümüne doğru atılacak olan en önemli ve ilk adım yerel olan ile ulusal olan konu, sorun ve alanları ayırabilmek, yereli yerel hayat içinde, o yerleşim yerinin sakinleri ile seferber ederek çözebilmektedir. Bu süreçte, siyasal hesap sorma kritik bir öneme sahip olacaktır. Kaynakları kullananları o kaynaktan tahsis edenlere neyi, nasıl, niçin

yaptıklarını sadece seçim süreci ile sınırlı olmayan bir biçimde ve sürede açıklayacaktır (Kalaycıoğlu, 2003: 26).

2.3.3. Đdari ve Mali Hesap Sorma

Türkiye’ de idari ve mali hesap sorma, teftiş kavramıyla hayata geçer. Teftiş sadece bir hesap sorma faaliyeti değildir. Teftiş, uygulamada amacın gerçekleştirilmesini kolaylaştıracak çözümleri tavsiye edecek bir denetim çalışmasıdır. Bu yöntem, hizmetin aksayan yönlerini bulur, oluşabilecek problemlerin giderilebilmesi için gerek tedbirleri alır. Kamuda teftiş, sadece idarenin iyi ve etkili işlemesini değil, aynı zamanda, bireylerin haklarını korumayı da amaçlar. Đdarenin verimli ve ekonomik çalışıp çalışmadığını, personel sayısının yeterli olup olmadığını, emirlere ve talimatlara uyulup uyulmadığını ortaya çıkarır. Kamu kaynaklarının verimli ve yerinde kullanılması için faaliyetlerin denetimi çok önemlidir (Kalaycıoğlu, 2003: 26).

Türkiye’ deki idari denetim uygulamalarına bakıldığında, taşra örgütlerinin denetime tabi oldukları halde, merkezi teşkilatlanmanın denetim dışında kaldığını görmekteyiz. Bu durum merkezi teşkilatlanmalarda oluşabilecek usulsüzlüklerin tespit edilmemesine, görev yapan personelin, teftiş ve denetim dışında kalarak denetimin önemin yeterince kavrayamamasına neden olmaktadır Türk kamu yönetiminde hiyerarşi geleneği çok güçlüdür. Bu gelenek üstler ve astlar arasında bir iletişim eksikliğine neden olmaktadır. Hiyerarşi, üstler ve astlar arasında, bilgi ve veri akışını sağlayacak önemli bir mekanizmadır. Ama bu önem unutulmaktadır. Böylelikle astlar üstlerine sadece emir verilmesi durumunda bilgi aktara bilmektedirler. Böylece üstlerde bazı durumlarda isabetsiz kararlar vermektedirler (Kalaycıoğlu, 2003: 28).

2.3.4. Hukuki Hesap Sorma

Hukuki hesap sorma yasal ve anayasal olarak tanımlanmış bir denetim sürecini ifade eder. Bu sürecin en üst noktasında, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay gibi üst mahkemeler vardır. Meclis tarafından yapılan Anayasa değişiklilerinin de Anayasa’ya uygunluğunun denetimi ise yine Anayasa Mahkemesi tarafından yapılır Hukuki hesap sorma, Türkiye’de pek çok demokrasiden farklı değildir. Bu anlamda şu söylenebilir ki, günden güne artan davalar, yargıda büyük yığılmalara neden olmaktadır (Kalaycıoğlu, 2003: 31).