Hazar’da statü ve kaynakların paylaşımı gibi sürekli gündemde olan sorunların yanısıra bir diğer sorun Hazar’ın ekolojisidir. Hazar’da mevcut paylaşım sorunları ile beraber telaffuz edilen ve boru hatları projeleri ile anılmaya başlanan çevre sorunları 80’li yılların başlarında gündeme gelmiş, ama daha sonra kıyıdaş ülkelerin bağımsızlıklarını kazanması ve büyük petrol oyununun başlamasıyla bu sorun ikinci plana itilmiştir.
Aslında zengin bir floraya sahip olan Hazar’da çevre kaygıları önemli dayanaklara sahip olacak niteliktedir. Ancak bu su havzasında çevre sorunlarını gündeme getirenler bunu bir politika argümanı olarak kullanmakta ve bu konuyu ileri sürerek diğer bir mücadelenin yürütüldüğü alan olan boru hatları tartışmalarında üstünlük sağlamayı arzulamaktadırlar.
Zira Hazar’da kaynakların paylaşımı kadar, elde edilecek petrol ve doğal gazın Batı pazarlarına ulaştırılması da oldukça önemlidir.
Hazar’ın hukuki statüsünün belirlenmesi hem de Hazar bölgesi enerji kaynaklarının Batı pazarlarına taşınmasını sağlayacak boru hatları açısından da önem arzetmektedir. Statü sorununun sonucunu direkt olarak etkileyecek olan boru hatları projesi için mücadele eden ülkelerden başta Türkiye ve Rusya’nın yanısıra; İran, Pakistan, Çin, Japonya, Ukrayna, Gürcistan, Ermenistan, Bulgaristan, Yunanistan, ABD ve AB bu konuda değişik senaryolar ileri sürmektedirler.
Rusya Federasyonu ve İran, Azerbaycan’ı Hazar’ın kaynaklarının kullanılmasında hassas ekolojik dengeleri gözetmemekle suçlamaktadır.127 Ancak bu ülkeler “ekoloji” sorunlarını sadece, Batı çıkışlı petrol ve doğal gaz boru hatlarını engellemek için bir “sebep” olarak hatırlamaktadırlar. Rusya, Trans-Hazar gibi “Batı çıkışlı” petrol ve doğal gaz boru hatları gündeme geldiğinde “Hazar’ın ekolojik sistemi” ve bölgenin “sismik aktifliği” gibi tezler ileri sürerek bu projeleri engellemeye çalışmaktadır.128 Ancak Rusya’nın her defa ileri sürdüğü Hazar’ın ekolojik yapısının zarar göreceğine yönelik endişeleri çokta inandırıcı olmamaktadır. Zira SSCB döneminde Hazar’ın kirletilmesinin en büyük sebepkarı yine Hazar petrollerini hiçbir tedbir almadan kullanan Ruslar olmuşlardır.129
Rusya ve İran, bir yandan Hazar’dan geçecek petrol ve doğal gaz boru hatlarına karşı çıkarken diğer yandan da Hazar petrollerini Rusya-Kazakistan-Türkmenistan-İran yoluyla Fars Körfezi’ne indirmeyi planlamaktadır. Genelde İran, Hazar petrol ve doğal gazını Batı pazarlarına ulaştıracak en elverişli güzergahı kendi topraklarında görmektedir.130
Rusya ve İran’ın, Hazar’da önem verdiği (veya verir göründüğü) Hazar’ın eko-sistemi aslında sakınca teşkil edebilecek niteliklere ulaşmaktadır. Bu ülkeler, Hazar’daki kirliliğin ve özellikle de petrol kirliliğinin, "mersin balığı” ve "havyar” üretimini tehdit edecek boyutlara vardığını savunmaya başlamışlardır. Örneğin, İran Balıkçılık Bürosu tarafından yapılan bir açıklamada, petrol sızıntıları, kimyasal ve diğer sınai atıklar nedeniyle 1990’dan beri aşırı kirlenen Hazar’ın, çok yakın bir gelecekte Karadeniz’in durumuna düşeceği ifade edilmiştir.131
Hazar, aslında sadece petrol ve doğal gaz kaynakları itibariyle değil ve hem de zengin balık çeşitleriyle ve değerli havyar üretimi açısında da önem kazanan bir bölge niteliğindedir. Günümüzde bir ton havyarın bir ton petrolden 20 bin defa daha pahalı olduğu göz önüne alınırsa Hazar’da biyolojik varlıkların korunmasının önemi daha iyi
YENİ KÜRESEL OYUN VE HAZAR'IN STATÜSÜ
anlaşılacaktır.132 Ancak çevre sorunu endişesi statü ve boru hatları oyununda bir araç olmadığı sürece bir anlam kazanacaktır.
1993 yılında Rusya’nın Karadeniz limanı olan Novorosisky’e kadar uzanan 1.500 km uzunluğunda yeni bir petrol boru hattı oluşturmak üzere Hazar Boru Hattı Konsorsiyumu adında uluslararası bir konsorsiyum kurulmuştur. Bu hat 1,3 milyon varil/gün’lük kapasiteye sahiptir ve hattın 2.3 milyar Dolara mal olacağı hesaplanmıştır.133 Hattın inşası için olağanüstü çaba sarfeden Rusya, Ekim 2001’de bu hattı tamamlamış ve 28 Kasım 2001’de hattın resmi açılışını yapmıştır. 30 Haziran 2002’den itibaren Kazakistan’ın Tengiz sahasından Rus Novorosisky limanına Kazak petrollerini pompalamaya başlayacak olan bu hat ile Kazak petrolleri boğazlara yönelmiş olacaktır. Yaklaşık 2.6 milyar dolara mal olan boru hattı 30 ayda tamamlanmıştır.134 Proje esnasında, Rusya’nın 23.3 Kazakistan’ın ise 8.2 milyar ABD doları elde edeceği tahmin edilmektedir. Tengiz-Novorossisky hattı hem siyasi ve hem de ekonomik sebepler ile Bakü-Ceyhan’a en büyük rakip konumundadır. Bu hattın açılması Rusya’ya Türkiye açısından politik üstünlükler kazandırırken ekonomik olarak ta Bakü- Ceyhan’ın rantabl olması için gereken Kazak petrollerinin yönünü Rusya’ya doğru çevirmiştir.135
Sonuç
Zengin hidrokarbon kaynakları ve yeni jeopolitik konumu ile Hazar Denizi, Avrasya coğrafyasının en önemli bölgesi konumundadır. Bu sebeple Hazar havzası, nüfuz mücadelesinin en sert geçtiği bölgelerin başında gelmektedir.
Hazar’da bir türlü çözüme kavuşturulamayan "statü” sorunu, aslında bölgesel ve uluslararası çapta yürütülen jeopolitik üstünlük mücadelesinin bir neticesidir. Zira belirlenecek statü bir çok konuyu da aydınlığa kavuşturacaktır. Boru hatları güzergahları, kaynakların paylaşımı, ekolojik dengeler ve jeopolitik kazanımlar statü sorununun nasıl halledilmesine bağlı olarak şekillenecektir.
Yeni jeopolitik düzende yaklaşık on yıldır uluslararası bir mücadeleye sahne olan Hazar’daki statü tartışmalarında bugün gelinen nokta oldukça farklı bir şekil almıştır. Zira bir çok ülke başlangıçta savundukları fikirlerden vazgeçmiş, bazıları ise karşılıklı tavizler vererek anlaşmaya varmışlardır. Özellikle Rusya, Kazakistan ve Azerbaycan bu konuda oldukça önemli mesafeler katederek denizin dibinin ulusal sektörlere bölünmesi ve su yüzeyinin ise ortak kullanımı konusunda belirli bir konsensüse gelmişlerdir. Türkmenistan, Azerbaycan ile olan tartışmalı yataklar dışında bu gruba daha yakındır. İran ise en başından beri takındığı olumsuz tavrı sürdürmeye ve denizin beş eşit parçaya bölünmesi tezini savunmaya devam etmektedir. Bu sebeple eski Sovyet cumhuriyetlerinin bir şekilde anlaşabilecekleri varsayılsa bile çözümsüzlükten yana çıkarları bulunan İran’ın çözüm önerilerine sıcak bakmayacağı düşünülmektedir.
Hazar Denizi, sadece zengin hidrokarbon ve deniz ürünleri kaynakları ile değil, aynı zamanda jeopolitik konumu sebebiyle de yeni dünyanın en önemli nüfuz mücadelesi mekanlarından birisidir. Dolayısıyla bu bölgede yaşanan nüfuz mücadelesi sadece kıyıdaş ülkelerden ibaret değildir. Uluslararası aktörlerin de faal olarak iştirak ettiği bu nüfuz mücadelesinin kısa zaman dilimi içerisinde bir neticeye varması beklenmemelidir.
Hazar’da devam eden statü sorununun kısa vadede bir neticeye varması düşünülmediği gibi, bu coğrafi mekan her an yeni tartışma kaynaklarını ortaya çıkaracak bir potansiyeli de
YENİ KÜRESEL OYUN VE HAZAR'IN STATÜSÜ
içerisinde barındırmaktadır.
Sinan OĞAN
Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi (Asam) / Türkiye Alıntı Kaynağı: Türkler, Cilt: 18 Sayfa: 917-934
Dipnotlar :
1. Vladislav Yuriçsın, “Kaspiiskie Şahmat: Moskva vvodit Novuyu Figuru”, 28 Temmuz 2000.
2. Z.N.Eminov, Azerbaycan’ın Fiziki ve İgtisadi Coğrafyası, Derslik, Bakü, 2000 ss.36-40; R.Rehmanov, A.Rehimov, Xezer ve Neft, Azerneşr, Bakü 1961, s.22.
3. “Türkiye ve Dünyadan Petrol Haberleri Bülteni”, Mart 1997, s.4.
4. Rehmanov, Xezer ve Neft, s. 108.
5. Rahman Kurbanov, “Morskaya Neftegazadobıça i ee Problemı”, Caspian Energy Dergisi, Bakü, No: 3, 2000.
6. Mahmud İsmayıl, Azerbaycan Tarihi, Bakü, 1993, ss.178-180.
7. R.F.Mamedov, “Mejdunarodno Pravavog Status Kaspiyskogo Moryo, Kak Pograniçnogo Ozera”
Beynelhalg Hügug, Bakü, 1998, No: 1, s.10.
8. L.Yevgraşina, “Azerbaycan Xezerin Statusunun Müeyyenleşdirilmesi Meselesinde Telesmelidirmi?”, Ayna Gazetesi (Bakü), 2 Kasım 1996.
9. Dokumentı Vneşney Politiki SSSR.M.Politizdat, Moskova, 1965.s.429.
10. Bir deniz mili 1.852 m’dir.
11. E.Kamiloğlu, "Hezerin Statüsü Meselesinin Hellinin Merkezi Bakıya Keçmişdir”, Ayna Gazetesi (Bakü) 1 Ağustos 1998.
12. Sbornik Deystuuyuşih Dogovorov, Soglaşeniyi Konvekçiy Zaklyuçennıh SSSR s İnostrannami Gosudarstuami, M.Gospolitizdat, Moskova, 1956, ss.71-72.
13. Arkadii Dubnov, Arif Hüseyinov, "Persidskii Razliv: Tegeran Naznaçil Rossiyu Sudey v Spore s Baku”, 7 Ağustos 2001.
14. T.Tatarayev, "Hezerin Statusu ve Neft Mugavileleri”, Azerbaycan Gazetesi (Bakü) 18 Ocak 1995.
15. "Dördlük, Yohsa Beşlik?”, Bizim Esr Gazetesi (Bakü), 8 Ağustos 2001.
16. Nikolay Sergeyeeviç Strolyarov, "Kak Sovmestit Moral i Vneşnyoyo Politiku: Rossiya Sama Vinovat v Tom, Şto Utratila Svoe Vliyanie Na Kaspii”.
17. Hesen Ağacan, "Hezer Düğünü Getdikçe Böyüyür”, Ekspress Gazetesi, (Bakü) 26 Haziran 2001.
18. "Alma-Atinskaya Deklaratsiya”.
19. Artem Borisov, "Kaspiiskiy Pirog Balşoy, Hvatit Na Fseh”.
20. Nikolay Sergeyeeviç Strolyarov, "Kak Sovmestit Moral i Vneşnyoyo Politiku: Rossiya Sama Vinovat v Tom, Şto Utratila Svoe Vliyanie Na Kaspii”.
21. Azerbaycan’ın Azeri, Çırak ve Güneşli (derin sular) rezervuarlarını geliştirmek amacı ile kurulan 11 yabancı üyeli (TPAO da yüzde 6.75 hisseye sahip) Konsorsiyum 30 yıl içinde yaklaşık 4.5 milyar varillik üretilebilir petrol rezervlerini üretmek ve pazarlamak amacı ile, 1994’den beri faaliyettedir.A.Necdet Pamir, Bakü-Ceyhan Boru Hattı: Orta Asya ve Kafkasya’da Bitmeyen Oyun, Ankara, ASAM Yayını, 1999, s.55.
22. Elman Nesirov, Azerbaycan Nefti ve Beynelhalk Mügavileler (1991-1999), Bakü 1999, s.29.
23. BP-Statoil, Amoco, Gasprom, Lukoil, Penzoil, Unocal, Mc Dermott Int., Ramco, TPAO ve Delta firmaları.
YENİ KÜRESEL OYUN VE HAZAR'IN STATÜSÜ
24. Saule Baycaunova, "Kazakistan Petrol ve Gazının Türk ve Rus Dış Politikalarındaki Yeri ve Önemi”, Avrasya Dosyası ABD Özel Sayısı, Ankara, ASAM Yayını, Cilt 6, Sayı 2, Yaz 2000, s.257.
25. Kadir Dikbaş “Hazar’da Dans”, da Diyalog Avrasya Dergisi, İlkbahar 2000, s.17.
26. Sovyetler Birliği’nin Hazar’ı kapalı deniz olarak tanımlaması, 1940’lı yıllarda SSCB’nin uyguladığı askeri strateji doktrini ile ilgilidir.
27. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından paylaşılmaya başlanan Sovyet mirası içerisinde enerji sektörünün de taksimatı yapıldı. Bu taksimatta Hazar enerji kaynakları üzerinde öteden beri “öncü”
rolü bulunması sebebiyle en çok payı (deniz platformları, helikopterleri, gemileri v.s.) Azerbaycan aldı.“Na Kaspii Mojno Sozdat Ekonomiceskii Soyuz”, Nezavisimaya Gazeta, 28 Eylül 2000).
28. Ayaz Gocayev, “Hezer Behanedir Dava Neft Davasıdır”, Panaroma Gazetesi (Bakü), 14 Kasım 1996.
29. Şahin Memmedov, “Hezerin Satusu: Hereket Mexanizmi Yavaşladılmış Mina”, Ekspert Dergisi (Bakü) No: 8-9, 2000.
30. Nijerya, Çad ve Niger arasındaki Çad Gölü; Kenya, Yanzanya ve Uganda arasındaki Viktoriya Gölü;
Uganda ve Zaire arasındaki Alberta ve Edward Gölleri; İsviçre ve İtalya arasındaki Lugano ve Majore Gölleri, Tanzanya, Malawi ve Mozambik arasındaki Nyasa Gölü; Tanzanya, Zaire, Brundi ve Zambiya arasında Tangayika Gölü; Kanada ve ABD arasındaki Büyük Göller ile Fransa ve İsviçre arasındaki Ceneva Gölü bu kabilden göllerdir.Bkz: Clive Schofield and Martin Pratt, “Claims to the Caspian Sea”, Jane’s Intelligence Review, Şubat 1996.
31. Yolbars A.Kepbanov, “Hazar Denizi’nin Yeni Yasal Statüsü Bölgesel İşbirliği ve İstikrarın Temelidir”, Alaeddin Yalçınkaya (der.) Türk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatları, Ankara, Bağlam Yayıncılık, 1998, ss 57-58.
32. “Prezident Aliyev Kritikuet Pozisiyu Aşxabada po Razdely Kaspiya”, 18 Temmuz 2001.
33. İbragim Mamedov, “Igrı Bez Galstukov: İtogom Geopolitiçeskogo Pasyansa, Razlojennogo Na Kaspii, Budet Formalnaya Vstreca Prezidentov”, Echo Gazetesi (Bakü), 7 Ağustos 2001.
34. Mexman Gafarlı, “More Problem, Status Kaspiya Vryadli Budit Opredelen v Blijayşee Vremya”, Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 01 Mart 2001.
35. Ekaterina Teseminkova, “Rossiya Smeşşaet Aksentı”, Nizavisimaya Gazeta (Bakü), 10 Haziran 2001.
36. V. F. Gurin, “Pravovoy Status Kaspiskogo Morya i Problemı Obespeceniya Nasionalnıx İnteresov Rosiiskoy Federasii v Prikaspiyskom Regione”, 19 Haziran 2001; İran’ın ve genelde diğer ülkelerin payları değişik kaynaklarda farklı şekillerde verilmiştir.Ancak en çok değişiklik arzeden İran’ın payı yüzde 12 ile 14 arasında değişmektedir. 6 Haziran 2001; Bazı gözlemciler İran’ın belli tavizler vererek anlaşmaya yanaşması halinde Hazar’daki payının yüzde 16’lara kadar çıkabileceğini ileri sürmektedirler.
37. Vladimir Babak, "Neft Kaspiya v Otnoşenyax Kazaxstana s Rossiey” Centralnaya Aziya i Kavkaz, No:
1 (2) 1999, s. 125.
38. Fuad Hesenoğlu, "Neft Mügavilesinin Nece Müdafie Etmek Olar” Azadlıg Gazetesi (Bakü) 29 Eylül 1994.
39. Sinan Oğan, "Azerbaycan’ın Tanımlanamayan Ekonomisi ve Türkiye ile Ekonomik İlişkileri”, Avrasya Dosyası Azerbaycan Özel Sayısı, Cilt 7, Sayı 1, İlkbahar 2001, s.65.
40. Azerbaycan Gazetesi (Bakü), 7 Haziran, 1994.
41. Cynthia M.Croissant, Michael P.Croissant, "Hazar Denizi Statüsü Sorunu: İçeriği ve yansımaları”, Avrasya Etüdleri Dergisi, TİKA Yayını, Cilt 3, Sayı 4, Kış 1996/97.
42. Andrey Smirnov, "More ili Ozero: Politika Protiv Geografii”, Kommersant Daily, (Moskova) 24 Ağustos 1994.
43. Diğer yandan 23 Kasım 1993’te Azerbaycan sahillerine yakın deniz kısmı da dahil olmak üzere Azerbaycan topraklarındaki petrol ve gaz yataklarının keşfedilme ve işlenme alanlarında iki ülkenin işbirliğinden bahseden Azerbaycan-Rusya hükümetler arası bir anlaşma imzalanmıştır. Lukoil’in temsilcileri görüşmelerde hiç bir şeyi kendi başlarına gerçekleştirmediklerini açıkladılar. Lukoil, o dönemde hisse senetlerinin kontrol paketinin devlete ait olduğu bir petrol şirketidir.Yaptıkları işlerde
YENİ KÜRESEL OYUN VE HAZAR'IN STATÜSÜ
yukarıda belirtilen hükümetler arası anlaşmaya dayanmıştır.Nikolay Sergeyeviç Strolyarov, "Kak Sovmestit Moral i Vneşnyoyo Politiku: Rossiya Sama Vinovat v Tom, Şto Utratila Svoe Vliyanie Na Kaspii”.
44. Azerbaycan Gazetesi (Bakü), 24 Eylül 1994.
45. "Problema Nefti i Gosudarstva Prikaspiskogo Regiona”.
46. Rusya, Mart 2001’de yeni bir teklifte bulunarak Hazar’ın kuzeyini, Rusya ve Kazakistan arasında bugün iki ülkenin üzerinde anlaşmış olduğu paylara göre bölünmesini ve güney yarısını ise üç eşit parçaya (her bir ülkeye yaklaşık yüzde 17 pay düşmek üzere), Azerbaycan, İran ve Türkmenistan arasında paylaştırılmasını teklif etmiştir.
47. Vladimir İliç Maksimenko, "Status Kaspiskogo Morya i Sotrudnicestvo Prikaspiskix Gosudarstv”, 19 Eylül 2000.
48. Eldar İsmayılzade, “Gazaxıstan Hezerin Dibinin Bölünmesine Razıdır”, Azatlık Gazetesi (Bakü), 10 Nisan 1998.
49. Rusya’nın bir diğer endişesi ise Hazar’ın deniz olarak kabul edilmesi durumunda bu su havzasının Karadeniz ile bağlantısını sağlayan ve Rusya Federasyonu coğrafyası içerisinde bulunan Don ve Volga nehirlerinin “uluslararası su yolları” olarak tanınması ve Hazar’ın uluslararası denizciliğe açık hale gelebileceği korkusudur. Bu durumun Rusya topraklarının coğrafi olarak bölünmesi ve uluslararası güçlere açık hale getirilmesi manasına geleceğinden, Rusya’nın Hazar’ı deniz olarak tanımamasının anlaşılır sebepleri de ortaya çıkmaktadır.
50. Nazim Cafersoy, Eyalet Merkez Düzeyinden Eşit Statüye: Azerbaycan-Rusya İlişkileri (1991-2000), Ankara Çalışmaları, Ankara, ASAM yayını, Ekim 2000, s.35.
51. “Na Kaspii Mojno Sozdat Ekonomiceskii Soyuz”, Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 28 Eylül 2000.
52. “Viktor Kalüjnıy: Medlit c Opredeleniem Statusa Kaspiya”, 2 Ekim 2001.
53. V. F. Gurin, “Rossiya Povoracivaetsya Litson k Kaspiyu”.
54. Magsudul Hasan Nuri, “Hazar Denizi Bölgesi: Sorunlar ve Belirtiler” Avrasya Etüdleri, Ankara, sayı 19, İlkbahar-Yaz 2001, s.15.
55. T.Tatarayev, “Hezerin Statusu ve Neft Mugavileleri” Azerbaycan Gazetesi (Bakü) 18 Ocak 1995;
Ayaz Gocayev, “Hezer Behanedir Dava Neft Davasıdır”, Panaroma Gazetesi (Bakü), 14 Kasım 1996;
Sedreddin Hesensoy, “Hezer Her İki Variantda Azerbaycanındır”, Ağrıdağın Sedası Gazetesi (Bakü), Kasım 1994; Hacıbaba Abbasov, “Hezer Göldür, Derdi İse Denizler Gederdir...” Ekonomiks Gazetesi (Bakü), 29 Temmuz 1995.v.b.
56. Elnur Soltan, “Hazar’ın Hukuki Statüsü: Çizilemeyen Sınırlar”, Stratejik Analiz Dergisi, Cilt 12, Sayı 13, Mayıs 2001, s.65.
57. Namık Kemal Yolga, Kapalı Deniz Hukuku 1996.
58. Bu sözleşmenin ilgili maddeleri uyarınca; Devletler kendi karasularını 12 deniz mili uzunluğunda, karasal marjine bağlı olarak 200 ile 350 mil arasında kıta sahanlığı ve 200 mil uzunluğunda
“münhasır ekonomik bölge” ilan etme hakkına sahiptirler.
59. Kenan Çelik, Cemalettin Kalaycı, “Azeri Petrolünün Dünü ve Bugünü”, Avrasya Etüdleri Dergisi, TİKA Yayını, Ankara Sonbahar-Kış 1999, No: 16, s.111.
60. “Law, Basis of Iran’s Action in Caspian Sea”, Tehran Times (Tahran), 14 Ağustos 2001.
61. Arkady Dubov, “Kak Vladimir Putin Vışel iz Kaspiiskogo Tupika”, 10 Ağustos 2000.
62. Mustafa Adıgüzel, Azerbaycan Mevzuatı, (der) Ankara, Hazine Müsteşarlığı Yayını, 2000, s.5.
63. Sinan Oğan, "Yüzyılın Dramı: Azerbaycan’da Göçmen (Kaçkın) Sorunu”, Avrasya Dosyası Azerbaycan Özel Sayısı, Ankara, ASAM Yayını, İlkbahar 2001, ss.431-454.
64. Viktor Grebsov, "Kaspii: Ştromoboe Preduprejdenie”, 8 Ağustos 2001.
65. E.Ehmedov, "Xezerin Statusu İle Bağlı Mesele Yeniden Gündeme Gelir”, 525. Gazete (Bakü) 7 Mayıs 2001.
66. Rasim Musabeyov, "Türkmenistan Heç Neye Nail Olabilmeyecek”, Yeni Musavat Gazetesi (Bakü), 6
YENİ KÜRESEL OYUN VE HAZAR'IN STATÜSÜ
Ağustos 2001.
67. Yolbars A.Kepbanov, "The New Legal Status of the Caspian Sea is the Basis of Regional Co-operation and Stability”, Perceptions, December 1997-February 1998 Volume II-Number 4.
68. "Aşgabat’taki Türkmenistan-Azerbaycan Görüşmeleri Sonuçlandı”, Neytralnıy Türkmenistan, No:
116, 04 Mayıs 2001; Oil rich Caspian Causes Dispute, ISN, 30 Temmuz 2001.
69. "Konfliktı Raznıx Şirot”, Vremya Novostey Gazetesi (Moskova), 23 Mayıs 2001.
70. Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 12 Mayıs 2001.
71. Arif Hüseynov, Arkadiy Dubnov, "Türkmenbaşi Smenil Milost Na Gnev Kaspiiskoe Primirenie Mejdu Baku i Aşhabadom Ne Sostoyalos”, Vremya Novostey Gazetesi (Moskova) 8 Mayıs 2001.
72. Neytralnıy T urkmenistan Gazetesi (Aşkabat), 3 Mayıs 2001.
73. İlya Bayko, "V Razdele Kaspiya vse Sredstva Haroşi”, 3 Ekim 2000; Hazar’da Rusya Önerisi, 15 Temmuz 2001.
74. Viktor Andreev, "Viktor Kalyujnıy ‘Zakrıl’ Turkmenistan i Podderjal Pretenzii Azerbaydjan”, Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 6.09.2001.
75. Michael Levyled, "Russia: Criticism of Turkmenistan May Aim to Please Azerbajan”, RFE/RL, 5 Eylül 2000.
76. Vladimir Babak."Neft Kaspiya v Otnoşeniyax Kazakistana c Rossiey”, Aziya i Kavkaz, No: 4, 1994.
77. A.Reşidoğlu, "Putin Türkmence Danışır”, Ayna Gazetesi (Bakü) 6 Temmuz 2001.
78. Ludmila Romanova, Ekaterina Tecemnikova, "Putin Ostaivaet Rossiskie İnteresı Na Kaspii”, Nizavisimaya Gazeta (Moskova), 10 Ekim 2000; Galina Bazina, 09 Ocak 2001.
79. Ulbolsın Kojantaeva, "Sever Podelili, Yug Ostalsya”, Delovaya Nedelya, 10 Aralık 2001.
80. Cenk PALA, "Boru Hattı Oyununda Bitmeyen Oyun: Hazar’ın Hukuki Statüsü”, PetroGas Dergisi, Mayıs-Haziran 2001, Sayı 23.
81. Gülnar Nugman, "Hazar Denizi’nin Hukuki Statüsü”, Avrasya Etüdleri Dergisi, Sayı 13, İlkbahar 1998, s.87.
82. Nesip Nesipli, "İran Azerbaycan Görüşmeleri Gerçekleşecekmi?”, Yeni Musavat Gazetesi (Bakü), 30 Temmuz 2001.
83. R.Resulov, "İmzalanan Mügavileler Üzre İşlenecek Yatagların Yarıdan Çoxu Boş Çıxabiler”, Ayna Gazetesi (Bakü), 27 Haziran 2001.
84. "Kaspii Budet Delit, a Baku-Djeyhan Ostavyat Bez Nefti”, 15 Ocak 2001.
85. Hazar kıyılarında sadece "Enzeli” petrol sahasında üretim yapan İran’ın, Hazar’daki ulusal sektörü içerisinde bulunulduğu düşünülen petrol ve doğal gaz yatakları oldukça derin sularda yerleştiğinden şimdilik bu yatakların fazla bir "albenisi” bulunmamaktadır.”.
86. R. Aliyev, R. Orucov, R. Nasirov, "Zapadnıy Konsorsiyum Mojet Otkazatsya ot Kontraktov Na Kaspii”, 6 Ağustos 2001.
87. Michael P.Croissant, "Transkafkasya’da Petrol ve Rus Emperyalizmi”, Avrasya Etütleri, Cilt 3, Sayı 1, İlkbahar 1996, s.20.
88. "Muharibe Edek, Yoxsa...!”, Bizim Esr Gazetesi (Bakü), 4 Ağustos 2001.
89. Zerkalo Gazetesi (Bakü), 11 Temmuz 1998.
90. Tevfik Zülfügarov, "Azerbaycan Hezeryanı Ölkelerle Meslehetleşme Aparmalıdı”, Yeni Musavat Gazetesi (Bakü), 26 Haziran 2001.
91. Aleksandr Reutov, "Rossiya i İran Ne Stali ssoritsya Vapros o Razdele Kaspiskogo Morya Otlojen”, Kommersant, 13 Mart 2001.
92. Vladimir Maksimenko, "Prikaspiskiy Region v Mirovoy Ekonomike i Mejdunarodnıx Otneşeniyax”.
93. "Caspian Sea’s Legal Regime, a Necessity”, Tehran Times (Tahran), 16 Temmuz 2000.
YENİ KÜRESEL OYUN VE HAZAR'IN STATÜSÜ
94. Fikret Ertan, “Hazar’da Güvenlik Problemi de Çıkıyor”, Zaman Gazetesi (Ankara) 9 Haziran 2001.
95. Ekaterina Tesemnikova, “Ostrıe Grani Postcovetskogo Peredela”, Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 16 Ağustos 2001.
96. “Hazar Deniz mi, Göl mü?”, Sabah Gazetesi (Ankara) 14 Ağustos 2001.
97. Kalso Vokrug Azerbaidjana Sjimaesya”, Zerkalo Gazetesi (Baku), 28 Haziran 2001.
98. Mihail Preplesnin, Egor Yaşin, “Kaspia Nado Delit Sppvedlivo”, Ne zavisimaya Gazeta (Moskova), 25 Temmuz 2000; Mihail Preplesin, egor Yaşin, “İspitanie Morem Na Kapsii Delat Ne Tolka Neft, No i Politiçiskoe Vlinie”, Nezavisimaya Gazeta (Moskova), 24 Ekim 2001.
99. Alçin Muraliyev, Serdar Muradov, “Prikaspiskie Hedorazumenya Azerbaydjan Prodoljaet Vesti Spor o Mestorojdenyax”, Gazeta SNG (Moskova), 7 Ağustos 2001.
100. Aleksey Griibov, “Kypez ili Sardar?”, 11 Haziran 2001.
101. Oleg Banişevskii, “Politika Baku Utopila Transkaspii?, Nizavisimaya Gazeta (Moskova), 22 Mart 2000.
102. Azerbaycan ile Türkmenistan arasındaki ilişkiler 1994-1996 tarihleri arasında normal sayılabilecek düzeydeydi ve hatta Türkmenbaşı Bakü’yü ziyaret bile etmişti. Ancak 1997’den itibaren Kepez/Serdar sorununun ortaya çıkmasıyla ilişkiler bozulmaya başlamıştır.
103. “Türkmen Sefiri Gayıdacag”, Bizim Asır Gazetesi (Bakü), 7 Haziran 2001.
104. Bextiyar Tuncay, “Biz Geosiyasi Kataklizmlerden Doğan Müveggeti Rahatsızlıglara Dözmeyi Bacarmalıyıg” 525. Gazete (Bakü), 09 Haziran 2001.
105. “Aşgabad Nota Gönderib”, Bizim Esr Gazetesi (Bakü), 28 Haziran 2001.
106. Rasim Musabeyov, “Bize Tezyig Etmeye Çalışırlar”, Bizim Asır Gazetesi (Bakü), 7 Haziran 2001.
107. 1999 yılından itibaren Türkmenistan’ın Azerbaycan’da Büyükelçiliğinin bulunmasına rağmen Azerbaycan’ın bu ülkede Büyükelçiliği bulunmamaktadır. Dünyanın birçok ülkesinde Büyükelçilik açmış olan Azerbaycan hem önemli sorunları olduğu ve hem de etnik köken itibariye mevcut yakınlığı bulunan Türkmenistan’dan ve diğer Orta Asya Türk cumhuriyetlerinden BDT içerisinde savaş halinde olduğu Ermenistan lehine bir baskı unsuru olarak kullanabileceği bu ülkelerde ve Türkmenistan’da büyükelçilik daha açmamıştır. Bu Azerbaycan’ın yakın çevre ve Orta Asya politikasındaki büyük bir handikap olarak değerlendirilmektedir. Azerbaycan bu hadisede sonra Türkmenistan’da bir Büyükelçilik açacağını açıklamıştır.
108. Türkmenistan’ın Mayıs ayında açıkladığı dış borç (alacaklı) ülkeler listesinde Azerbaycan’ın bu ülkeye borcu 52 milyon dolar olarak ifade edilmiştir. Azerbaycan 1992-1995 yılları arasında bu ülkeden aldığı doğal gaz karşılığı olan borcunu ödediğini ve sadece 18.7 milyon dolar borc ana parası ve 4 milyon $’da faizi olduğunu söylemektedir. Anlaşmada faiz yükümlülüğü olmadığını bildirmektedir. Türkmenistan ise borcun anapara ve faiziyle birlikte 52 milyon dolar olduğunda ısrar etmekte ve borcun üçüncü bir tarafa satılabileceği yönünde Temmuz ayında Azerbaycan’a bir nota vererek bu ülkeyi uyarmaktadır.Azerbaycan borcunu bir kısmını “mal karşılığı” olarak ödemiştir.
109. Aleksey Griibov, “Kypez ili Serdar?”, Haziran 2001
110. F.Memmedov, ‘Azerbaycan Hezerde Birinci Garşıdurmanı Uduzur’, Ayna Gazetesi (Bakü), 3 Ağustos 2001.
111. Senobar Şermatova, “Spor Mejdu tegeranov, Aşxabadom i Baku izza Morskix Mestrojdenii Prexodit v Voennuyu Fazu”, Moskovskie Novosti, (Moskova) 31 Temmuz 2001.
112. Başkent Bakü’den yaklaşık 150 km güneybatıda bulunan Alov, Şark ve Araz yatakları 1998 yılında uluslararası işletime açılmış ve ARDNŞ yüzde 40, BP yüzde 15, Statoil yüzde 15, Exxon¬Mobil
112. Başkent Bakü’den yaklaşık 150 km güneybatıda bulunan Alov, Şark ve Araz yatakları 1998 yılında uluslararası işletime açılmış ve ARDNŞ yüzde 40, BP yüzde 15, Statoil yüzde 15, Exxon¬Mobil