Hattın Azerbaycan Ekonomisine Etkisi

BTC hattı, Azerbaycan’ın Rusya’ya karşı enerjinin dışarıya pazarlanmasında olan bağımlılığını azaltmasında ve Türkiye ve AB ile yeni ekonomik, politik ve güvenlik merkezli ilişkiler kurmasında bir araç olmuştur. BTC’nin Azerbaycan’a ekonomik etkisinden çok jeopolitik faydası daha fazla ağırlık basmıştır. Enerji transferinde kuzey ve güney komşularını tercih etmeyip, Avrupa ve özellikle Türkiye’nin desteği ile doğu-batı koridorunun oluşturulması ve geliştirilmesi üzerine politika yürütmesini sağlamıştır. Bu koridorun seçilmesi aynı zamanda Ermenistan’ın es geçilip enerji politikası açısından faydalanmamasını sağlayacak bir faktör olmuştur ve hem Azerbaycan hem de Türkiye Ermenistan’ın iki ülkeye karşı sergilemiş olduğu negatif politikanın sonuçlarına katlanması sağlanmıştır¹⁴⁴.

BTC’nin devreye girmesi ile birlikte Azerbaycan yüksek oranlarda gelir elde etmeye başlamıştır. Ekonomik açıdan, petrol ve doğalgaz rezervlerinin işletilmesi, üretilen enerjinin transferi ve satışından elde edilmektedir. Anlaşma gereği, BP’nin hisseleri yüksek olmakla birlikte, Azerbaycan’ın toprak ve kaynak sahibi olmasından

143 Meherromava, a.g.m., s. 52-55.

144 Svante E. Cornell ve Fariz Ismailzade, “The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Implications for Azerbaijan”, The Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline: Oil Window to the West, ed. S. Frederick Starr and Svante E. Cornell, Sweden: Central Asia-Caucasus Institute and Silk Road Studies Program, 2005, ss. 61-84

dolayı toplam elde edilen gelirden %78 oranında kar elde edecektir. Elde edilecek ekonomik gelirler ilerleyen paragraflarda detaylandırılacaktır.

Azerbaycan hem şirketler birliği üyeliğinden (%22) hem de SOCAR’ın (%10) ortaklık hissesi oranlarında kar elde edecektir. Asrın anlaşması kapsamında kaynakların rezervlerinin 48 milyar varil olduğu düşünüldüğünde oldukça hatırı sayılır gelir elde edilmiş olacaktır. Ayrıca, anlaşma sonrası ölçülen rezervden daha fazla rezerv çıkar veya yeni kaynaklar temin edilir ise aradaki farkın %88’ine sahip olacak ve anlaşmaya katılan şirketlerin hisseleri ile doğru orantılı olarak her %1’lik hisse karşılığında 3 milyon $ bonus kazanacaktır¹⁴⁵.

SOCAR’ın alt şirketi olan BTC co. Şirketi BTC’nin işletilmesinden sorumludur ve BTC co.’nun hissesi %25 oranındadır. Azerbaycan BTC co. üzerinden de kar elde edecektir. Asrın anlaşması kapsamında yapılan incelemeler ile tahmin rezerv 925 milyon ton olarak belirlenmiştir. 2019 ham petrol fiyatı 65$’ın sabit kaldığı varsayımı ile Azerbaycan’ın 240 milyar $ petrol geliri olacağı düşünülmektedir.

Petrol ve doğalgaz rezervlerinin üretimi, işletilmesi süreçlerinden gelir elde edileceği gibi aynı zamanda dolaylı gelir elde imkânı da bulunmaktadır. Rezervlerden elde edilecek oranlara oranla düşük miktarlar olsa da rezervlerin yüksek olması nedeniyle milyon $ değerlerinde gelir elde edilebilecektir. Azerbaycan ev sahibi olması nedeniyle transit geçiş ücreti almaktadır. Her bir varil petrolden 26 cent’tir. BTC kapsamında günlük pompalanan petrolün ortalama 750 bin varil olduğu düşünüldüğünde ortalama 130 milyon $ transfer ücreti temin edilecektir.

Asrın anlaşması kapsamında proje ortağı şirketler ile üretim sürecinde malzeme temininden, projeye hizmet eden şirketlere kadar tüm yabancı şirketler gelirleri oranında

%5-8 arasında gelir vergisi ödemek zorundadır. Bu durumda en fazla hisseye sahip BP

%8’lik dilimde vergi öderken, en az hisseye sahip Hindistan petrol ve doğalgaz şirketi ONGC şirketi %5’lik dilimde vergi ödemesi yapacaktır. Hisseler bilinmekle birlikte

145 Sabit Bagırov, “Neft Gelirlerinin Azerbaycan İqtisadiyyatına Tesiri”, Neft Fondları: Yaradılma Tecrübesi, Faaliyeti ve İnkisaf Perspektivleri, Bakü, Açık Cemiyet Enstitu Yayını, 2003, s.19.

yedek malzeme ve hizmet verileri çeşitlilik içermesi nedeniyle vergi gelirleri net fiyatlarla belirtilmemiştir.

BTC petrol boru hattı ekonomiye yalnız sayısal olarak maddi avantaj sağlamamıştır.

Aynı zamanda istihdam ve işsizlik verilerine de etkisi olmuştur. Petrol bölgenin halkı için demiryolu işçileri, arabacılar, işçiler gibi yeni iş alanlarının oluşmasını sağlamıştır.

Tarımsal faaliyetler sergileyen Azerbaycan halkı şehirlere özellikle Bakü çevresine yerleşmesine neden olmuştur¹⁴⁶. Boru hattının inşası sürecinde 2300’ü Azeri olmak üzere 10000 işçi kısa süreli olarak ve 250’si Azeri olmak koşulu ile uzun süreli olarak istihdam edilmiştir¹⁴⁷. Boru hatlarının geçtiği bölgede ek istihdamlar oluşmuş ve bölge halkının sosyo-ekonomik düzeyinde olumlu gelişmeler yaşanmıştır.

Azerbaycan’ın en verimli kaynakları Azeri-Çırak ve güneşli rezervleri ve Şahdeniz yataklarıdır. Bu kaynakların ortalama üretimleri aylık olarak milyon tonlar düzeyindedir. Azerbaycan ekonomik olarak enerji tüketen bir ülke olmamasından dolayı ürettiği enerjinin %86’sını ihraç etmektedir. İhracatın küçük bir yüzdesi petrol ürünlerinin satışından elde edilmektedir. Üretimin sınırlı olması nedeniyle GSYH oranları %50-45 arasında seyir etmektedir.

İyi yönetmek koşulu ile petrol çıkarımı ve arz edilen bölgelere transferine yönelik boru hattı projeleri hem Azerbaycan’a hem de hattın geçtiği Türkiye ve Gürcistan’a politik, ekonomik, sosyal ve çevresel avantajlar sağlamaktadır.

Ancak, ekonomistlerin ekonominin ağırlıklı olarak petrol ve doğalgaz merkezli olarak ihracat gelirinden elde edilmesinin bölgesel ekonomiye negatif etkisinin olacağına inanmaktadır. Ekonomisini enerji üzerine kurgulayan Azerbaycan Hollanda salgını olarak adlandırılan çıkmazın içine girmektedir. İthalat, ihracat ve üretim dengesinin sağlanamaması sonucunda ekonomi kalıcılığını koruyamayacaktır. Enerji yönünde ihracat varken ihracata oranla düşük seviyede makine ve ekipmana yönelik bir ithalat yapılmaktadır. Bu nedenle de cari açık oluşmaktadır. Devlet başkanlarının aldığı kararla elde edilen kardan Azerbaycan halkının faydalanması amacı ile kurulan Devlet Petrol

146 Aydın, a.g.m., s. 40.

147Cornell ve İsmailzade, a.g.m., s. 62.

Fonu Hollanda Hastalığını tetiklemektedir. Halkın sosyolojik olarak üretime katılmaması sonucunda negatif etki oluşabilir. Özellikle petrol arz ve taleplerindeki ani değişim Azerbaycan ekonomisini birden negatif yönde seyir yaşamasına neden olabilecektir¹⁴⁸. Bunun sonucunda ülkenin dış güveni sarsılabileceği gibi yetersiz ve yavaş ilerleyen reformların oluşmasına neden olabilecektir. Petrolün üretimdeki bir azalma ve yeni üretim alanlarının oluşturulmaması sonucunda GSYİH’nin yavaşlamasına hatta negatif yönde seyretmesi ile sonuçlanabilir. Bunun sonucunda harcama seviyesini koruyabilmek için Petrol fonunun kullanılması gerekebilir. Petrol üretimi dışında ki alanların işlevini yitirmesi nedeniyle diğer bir problem de işsizlik oranlarının artıyor olmasıdır. Petrol üretimi teknolojik unsurlar içermesi nedeniyle az personelin kullanılması ile yürütülebilmektedir.

Azerbaycan ekonomideki bu etkiyi azaltmak, istihdamı arttırmak, buna bağlı olarak üretime yönelik olarak işletmelere imkân vermek veya yeni işletmelerin açılmasına teşvik etmek, bu işletmelerde ağırlıklı olarak sanayiye destek olacak ürünler geliştirmeye ek olarak enerji dışı ithalat potansiyeli yüksek ürün geliştirmek, ihraç edilmeyip ülkede üretilebilecek tarım gibi alanlarda ürün çeşitliğini artırmaya yönelik projeler geliştirilmeye başlanmıştır¹⁴⁹. Bu projeler ağırlıklı olarak enerji fonundan destekleneceği gibi devlete ait diğer fonlardan da desteklerin yapılması kararı alınmış ve uygulanmaktadır¹⁵⁰.