Hastalık Maliyet Analiz Yöntemleri

Doğrudan ve dolaylı maliyetleri belirlerken farklı yaklaşımlar kullanılmaktadır. Bu yaklaşımlar (Özgülbaş, 2014: 167-171):

 Yukarıdan aşağıya maliyet analizi  Aşağıdan yukarıya maliyet analizi  Ekonometrik maliyet analizi  Beşeri sermaye metodu  Friksiyon maliyeti metodu  Ödemeye isteklilik motodu

 Retrospektif hastalık maliyet analizi  Prospektif hastalık maliyet analizi

2.1.5.1. Yukarıdan Aşağıya Maliyet Analizi

Ulusal sağlık sisteminden elde edilen hastalık kaynak kullanımı verileri ile yıllık doğrudan maliyetlerin hesaplanmaya çalışıldığı araştırmalarda sıklıkla yukarıdan aşağı maliyet analizi kullanılmaktadır (Tekin ve Saygılı, 2019). Yukarıdan aşağıya maliyet analizi yöntemi toplam maliyetleri önceden tanımlanmış kriterlere göre bölüm düzeyine kadar atfedebilmektedir (Brazzi vd., 2002: 1661). Bu yöntem de bir sistemin toplam maliyetlerini hizmetlere tek tek aktarmak için önceden tanımlanmış bir ölçü kullanılmaktadır (Olsson, 2011: 445).

Yöntem, epidemiyolojik veya atfedilebilir risk yaklaşımı olarak da bilinmektedir. Hastalığa veya risk faktörüne maruz kalmaya bağlı bir hastalığının oranını ölçmektedir (Jo, 2014: 332). Başka bir ifadeyle bu yöntem, hastalığa maruz kalmaktan dolayı ortaya çıkan hastalık oranını ölçmektedir. 4 aşaması bulunmaktadır (Özgülbaş, 2014: 167; Segel, 2006: 16). Aşağıdaki şekilde yukarıdan aşağıya maliyet analizi yönteminin aşamaları verilmektedir.

Şekil 2. Yukarıdan Aşağıya Maliyet Analizi Yönteminin Aşamaları

Kaynak: Özgülbaş, 2014: 167.

Yaklaşım, bir popülasyona atfedilebilir fraksiyon ile birlikte toplu verileri kullanır. Bu yaklaşımda, A hastalığına atfedilen hastalık B için tıbbi bakım oranı aşağıdaki gibi ölçülür (Segel, 2006: 17):

PAF = p(RR-1)/ [p(RR-1)+1]

p: A hastalığının prevelansı RR: Düzeltilmemiş göreli risk

Olasılık haritalarına göre maliyetler dağıtılır ve hastalık maliyetine ulaşılır. Hastalığa özgü veriler kayıtlardan veya anketle toplanır

Maliyetleri temsil edecek anahtar değişken belirlenir Toplam sağlık harcamaları belirlenir

2.1.5.2. Aşağıdan Yukarıya Maliyet Analizi

Hastalığın tedavi maliyetini yaklaşık olarak hesaplayıp hastalığın prevalansı ile çarparak maliyetlerin tahmin edilmeye çalışıldığı yöntemdir. Yöntem, her bir bakım türü için, vaka başına toplam ortalama maliyet elde etmek için tekrarlanır. Toplam doğrudan maliyetlerin bir tahminini almak için hastalığın yaygınlığı ile çarpılır (Özgülbaş, 2014: 168; Segel, 2000: 18).

Aşağıdan yukarı maliyet analizi yöntemi, bir hizmet üretmek için kullanılan her bir kaynağın miktarını tespit edip toplam maliyetleri hesaplamakta kullanılan yöntemdir (Olsson, 2011: 447). Bu yaklaşımda, birim maliyetleri tahmin etmek için ayrıntılı etkinlik verileri kullanılır. Belirli bir hizmet sunumunda kaynakları daha kapsamlı ele alacağı varsayıldığından daha doğru sonuçlar elde edilmektedir (Cunnama vd., 2016: 54).

Bu maliyet analizi yönteminde maliyet tahmini iki aşamadan oluşmaktadır. İlk olarak kullanılan sağlık girdileri ölçülmektedir. Daha sonra ise belirli sağlık hizmetlerini kullanımı için gerekli olan girdilerin birim maliyetler tahmin edilmektedir. Buna göre toplam maliyet, birim maliyetlerin kullanım miktarıyla çarpılarak bulunur (Jo, 2014: 333).

2.1.5.3. Ekonometrik Maliyet Analizi

Ekonometrik ya da artan yaklaşım, hastalığın bulunduğu bir grup ile hasta olmayan nüfusun bir kohortu arasındaki maliyet farkının tahmin edildiği yöntemdir. İki kohort, genellikle çeşitli demografik özellikler (Cinsiyet, yaş, ırk, coğrafi konum vb.) ve diğer kronik durumların varlığıyla regresyon analizi yoluyla eşleştirilmektedir. Ekonometrik yaklaşım, hastalığı olan ve olmayanlar arasındaki artımlı farkı ölçtüğünden, genellikle sadece bir veri kümesi gerektirmektedir (Segel, 2000: 18-19). Ekonometrik yaklaşım, hastalığı olan bir vaka ile hastalığı olmayan bir vaka arasındaki maliyet farkını tahmin etmeye çalışan bir yaklaşımdır. Yöntemde, ortalama farklılıklar yaklaşımı ve çok aşamalı regresyon yaklaşımı olmak üzere maliyetleri tahmin etmenin iki yöntemi vardır (Jo, 2014: 333).

2.1.5.4. Beşeri Sermaye Metodu

Beşeri sermaye metodu kayıp üretim açısından bir hastayı ya da refakatçının kayıplarını ya da kazançlarını ölçen yöntemdir. Genellikle işgücü piyasasından yeni bir işe alınma fırsat maliyeti olarak değerlendirilen hanehalkı çalışmasının değerini içerir (Segel, 2000: 13-14).

Hastalık maliyet analizi çalışmalarında dolaylı maliyetleri hesaplamak için genellikle beşeri sermaye metodu kullanılmaktadır (Hutebessy vd., 1999: 202). İktisat biliminde beşeri sermaye ikiye ayrılmaktadır. İlk olarak üretim faktörlerinin yanı sıra üretim süreci ile ilgili iş gücü olarak tanımlanmaktadır. İkinci olarak bilgi, beceri, yetkinlik ve deneyimi sağlayan eğitim ve öğretim yoluyla elde edilen yatırım hedefi olarak tanımlanmaktadır. HMA çalışmalarında, bireyin toplumdaki verimliliğini oluşturan ikinci tanıma odaklanılmaktadır (Jo, 2014: 329). Başka bir ifadeyle HMA’de beşeri sermaye olarak entelektüel sermaye unsurları dikkate almaktadır. Entellektüel sermay, işgücünün bilgi birikimi, teknik bilgisi, donanımı, eğitim seviyesi, gelir düzeyi gibi unsurları içermektedir. HMA’de hastanın veya yakınının kazanç kaybı hesaplanırken bu unsurların dikkate alınması gerekir.

2.1.5.5. Friksiyon Maliyeti Yöntemi

Friksiyon maliyeti yöntemi, hasta veya sakatlık nedeniyle çalışamayan işçinin yerine başka bir işçinin geçmesi sırasında ortaya çıkan üretim kayıplarını ölçmektedir. Kısa süreli iş kayıplarının bir çalışan tarafından ve bir çalışan sadece yeni bir çalışanın işe alındığı ve friksiyon dönemi olarak bilinen eğitimli olduğu zamanlardaki maliyetlerle sonuçlandığı varsayımına dayanmaktadır (Segel, 2000: 14).

Beşeri sermaye yaklaşımına alternatif olarak geliştirilen bu yöntem beşeri sermaye yönteminde olduğu gibi hastalığın dolaylı maliyetlerini hesaplamak amacıyla kullanılmaktadır (Hutebessy vd., 1999: 202). Bu yöntem de işsizlik havuzundan başka bir kişi, hasta veya sakatlanmış işçi geri dönene kadar bir işçinin gelecekteki kazançlarının değişen bugünkü değerinin beşeri sermayesi hesaplanmaktadır (Jo, 2014: 330).

2.1.5.6. Ödemeye İsteklilik Yöntemi

Ödemeye isteklilik yöntemi, bireyin hastalık veya ölüm olasılığını azaltmak için harcayacağı miktarı ölçmektedir. Bireyin yüksek riskli işlerde ek kazançlarını inceleyerek, anketler de dahil olmak üzere ödeme istekliliğini belirlemek için bu yöntem kullanılır (Segel, 2000: 14). Aynı zamanda bu hastaların çeşitli olası faydalar için istekli olması ve katlanabileceği maliyetleri de ölçen bir yöntemdir (Thompson, 1986: 392).

Bu yöntem, bireyin mortalite ve morbidite olasılığını azaltmak için ödemeye razı olduğu miktarı ölçmektedir. İlave kazançları incelemek için anket gibi çeşitli yöntemler kullanılmaktadır (Jo, 2014: 330).

2.1.5.7. Retrospektif Hastalık Maliyet Analizi

Hastalığa dair geçmişe yönelik verilerin izlenmesiyla yapılan analize retrospektif analiz denilmektedir. Yeni vakalar dikkate alınmaz, kayıtlı veriler üzerinden analiz yapılmaktadır (Çaparlar ve Dönmez, 2016: 213).

HMA çalışması için gereken veriler toplanırken hastaların geriye dönük hastalık verilerinden yararlanılmaktadır. Yeterli veri toplandığında maliyet analizi yapılmaya başlanılmaktadır. Geriye dönük yapılan bu analiz yöntemi retrospektif maliyet analizi olarak anılmaktadır (Bozdemir ve Taşlı, 2018: 411).

2.1.5.8. Prospektif Hastalık Maliyet Analizi

Hastaların belirli bir zaman içerisinde ileriye dönük olarak izlenmesine prospektif analiz denilmektedir. Prospektif çalışmalar, retrospektif çalışmalardan daha güvenilir olarak tahmin edilmektedir (Çaparlar ve Dönmez, 2016: 213).

HMA çalışması için hastalığın seyri boyunca kayda alınan verileri toplamaya odaklanan yöntemdir. Bu yöntemde yeni vakalarda dikkate alınmaktadır. Aşağıdan yukarıya maliyet analizi yöntemi ile birlikte kullanıldığında en doğru bilgiyi sunmaktadır (Bozdemir ve Taşlı, 2018: 411).