Sağlık ve hastalık kavramlarıyla ilgili algılar ve bunlar arasındaki iliĢkinin belirlenmesi sağlığı devam ettirme, hastalıkların önlenmesi, tedaviye uyum sağlanması ve hastaların eğitimi için etkili olan giriĢimlerin planlanması ve uygulanmasındaki önemi gün geçtikçe daha da artmaktadır (Yılmaz Karabulutlu ve Karaman, 2015).
Bireylere bir hastalık teĢhisi konulduğunda genellikle kendi durumlarıyla ilgili bir inanç modeli geliĢtirirler. GeliĢtirilen bu inanç modeli, hastalığı yönetmeye yönelik davranıĢların temel belirleyicisidir (Petrie ve Weinman, 2006). Çoğu insan hayatı boyunca bir hastalığa yakalanmasına rağmen, benzer bir hastalıkla karĢılaĢan kiĢiler bu hastalıklara farklı tepkiler göstermektedir. Hastalıklarla ilgili bu farklı tepkiler ise, kiĢilerin kendi deneyimlerinden, bilgilerinden, maddi ve manevi değerlerinden, inançlarından ve kiĢisel gereksinimlerinden kaynaklanmaktadır (Kocaman ve ark., 2007; Yılmaz Karabulutlu ve Karaman, 2015). Ayrıca bu durum sadece hastalar arasında kalmayıp, sağlık profesyonellerinin hastalık algıları da kendi aralarında farklılık gösterebilmektedir. Bu sebeple hastaların bireysel algılarının değerlendirilmesi son derece önemlidir (Yılmaz Karabulutlu ve Karaman, 2015).
Hastanın, hastalığı hakkındaki düĢüncesi ve yorumu, hastalık algısı ve değerlendirmeleri, ortaya koyduğu tepkileri, hastanın hastalıkla baĢ etme biçimini, psikiyatrik sorunların geliĢimini ve yaĢam kalitesini etkileyen bir unsurdur (Armay ve ark., 2007).
Hastalık algısı, kiĢilerin hastalık süresi boyunca yaĢadıkları tecrübeler, hastalık süreci, inançları, maddi ve manevi değerleri, baĢ etme yöntemleri ve psikopatoloji üzerinde doğrudan etkisi olan bir kavramdır (Borge ve ark., 2014; Bağçivan ve ark., 2018). GeliĢtirilen bu hastalık algıları, bireyin hastalığa karĢı olan duygusal tepkisini ve tedaviye uyum gibi davranıĢlarını doğrudan etkilemektedir (Petrie ve Weinman, 2006; Yorulmaz ve ark., 2013).
Son yıllarda, hastaların hastalık algıları ve baĢa çıkma yöntemleri üzerinde özellikle vurgu yapılmaktadır. Sağlık psikologları göstermiĢtir ki, herhangi bir hastalığın neden olduğu sorunlara anlam ve cevap vermek için hastalar kendi hastalıkları üzerinde kendi inançlarını oluĢturmaktadırlar. Bu alandaki güçlü
27
destekleyici modellerden biri de Leventhal ve arkadaĢlarının geliĢtirdiği kendini denetleme (self regulatory) modelidir. Bu model, sağlıkla ilgili davranıĢların ve yaĢam kalitesi gibi sağlıkla ilgili sonuçların hastanın kendi inançları tarafından büyük ölçüde etkilendiğini öne sürmektedir. Hastalık algısı, hastalığa neyin sebep olduğu, ne kadar süreceği, beklenen etkileri ve kontrol edilebilirliği ile ilgili inançlardır ve ayrıca hastalığa karĢı duygusal tepkiyi de içermektedir (Boot ve Heijmans, 2008).
Hastalığın belirtileri ile ilgili olarak ta hastalar tarafından benzer modeller geliĢtirilebilmektedir. Ġnsanlar toplumda sık görülen hastalık belirtileri ile ilgili genelde bir fikre sahip olmaktadır. Ancak sık karĢılaĢılmayan hastalıklar hakkında bilgi sahibi olmayabilirler. Buna rağmen kendilerine bilmedikleri bir hastalık tanısı konduğunda zamanla belirtiler hakkında bazı inanıĢlar geliĢtirirler ve bu inanıĢlar tedavilerini düzenleyen sağlık profesyonellerinin inanıĢından çok farklı da olabilmektedir. Hastalar düzenlenen tedavinin yan etkileri konusunda veya hiçbir alakası olmasa dahi yaĢanılan belirtiler hakkında yanlıĢ yorumlar yapabilirler (Yılmaz Karabulutlu ve Karaman, 2015).
Hastalıkla ilgili olumlu algıların psikolojik iyi oluĢ ile iliĢkili olduğu ve kiĢilerin çalıĢma hayatına daha erken dönüĢ yaptıkları bildirilmiĢtir. Buna karĢılık olumsuz algılar gelecekte daha fazla sakatlık, daha yavaĢ iyileĢme ve çalıĢma hayatına dönüĢün gecikmesine sebep olmaktadır. Sağlık profesyonelleri, politikacılar ve toplumun inançları da algılanan engelleri azaltmada ve tedaviyi kolaylaĢtırmada önemli bir role sahiptir (Giri ve ark., 2009).
2.8.1. Hastalık Algısının BileĢenleri
Hastaların, hastalık algılarını oluĢturan, birbiriyle iliĢkili beĢ bileĢen bulunmaktadır. Bunlar; hastalığın kimliği, nedensel inanıĢlar, zamansal inanıĢlar, kontrol ve tedavi ile ilgili inanıĢlar ve sonuçlardır.
Hastalığın Kimliği: Kimlik, bir hastanın hastalıklarına atadığı etikete ve bu
etiketle iliĢkili semptomlara iĢaret etmektedir (Averous ve ark., 2018). Hastalığın kimliği bileĢeninin önemli yönü, hastanın hastalığın neden olduğu semptomlarla ilgili görüĢünün, durumu tedavi eden tıbbi personelinkinden oldukça farklı olabileceğidir. Hastalar, herhangi bir iliĢki olmasa bile, genellikle hastalığın yan
28
etkilerini ve hatta diğer sık görülen semptomları yanlıĢ yönlendirebilmektedir (Petrie ve Weinman, 2006).
Nedensel ĠnanıĢlar: Hastalığın veya durumun sebebi olduğuna inanılan
faktörlerle ilgilidir (Averous ve ark., 2018). Günümüzde yaygın hastalık nedenleri, stres veya kirlilik gibi modern yaĢamın algılanan zararlı yönünü göstermektedir. Nedensel inanıĢlar bazı hastalıklar açısından önemlidir; çünkü hastaların durumlarını veya tedavilerini mantıklı bir Ģekilde kontrol etmek için yaptıkları değiĢiklikleri ve tedavi türlerini etkileyebilmektedir. Örneğin, bir kalp krizi hastası hastalığının, sigara ve yağlı gıdalar gibi kötü sağlık alıĢkanlıklarından kaynaklandığını düĢünürse, bu davranıĢlarda değiĢiklik yapma olasılığı daha yüksektir (Petrie ve Weinman, 2006).
Zamansal ĠnanıĢlar: Bireyin hastalığının veya durumunun seyrini
algılamasını ifade etmektedir (Averous ve ark., 2018). Hastalar, genellikle akut ile kronik arasında değiĢen durumlar hakkında zamansal inanıĢları benimsemektedirler. Zamansal inanıĢların ilaç alma ile önemli iliĢkileri bulunmaktadır. Hastalıkların akut modellerine sahip olan hastaların, kronik modele sahip olan hastalara göre ilaçlarını ve diğer tedavilerini erken terk etme olasılıkları daha yüksektir (Petrie ve Weinman, 2006).
Kontrol ve Tedavi Ġle Ġlgili ĠnanıĢlar: Kontrol ve tedavi ile ilgili inanıĢlar
kiĢisel kontrolü, hastalıkları kontrol etmek için kiĢisel yetenekler hakkındaki inanıĢları ve hastalığın tedavi edilmesinde veya yönetilmesinde tedavinin etkinliğine dair inanıĢları yansıtmaktadır (Averous ve ark., 2018). Zaman ve nedensel inançlar, hastalığın kontrolü veya tedavisi ile ilgili inançlarla yakından iliĢkilidir. Genel olarak, bu inanıĢ, hastalığın kiĢisel kontrole nasıl yatkın olduğu ve tedavi ile ne kadar iyi kontrol edilebileceğinden oluĢur (Petrie ve Weinman, 2006).
Sonuçlar: Hastalık algılarının son bileĢeni, hastanın hastalıkları ile
iliĢkilendirdiği sonuçlardır. Bir kimsenin hastalığının ya da durumunun yaĢamları ve faaliyetleri üzerindeki etkilerini (fiziksel, duygusal, sosyal ve ekonomik sonuçlar dahil) değerlendirmesini yansıtmaktadır (Averous ve ark., 2018).
29