4. ARAŞTIRMA SONUÇLARI VE TARTIŞMA
4.1. Çimlenme Denemesi
4.1.4. Hassaslık indeksi
Mercimek çeşitlerinin farklı tuz konsantrasyonlarında hassaslık indekslerine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.7’de, ortalama değerler ve Lsd grupları ise Çizelge 4.8’de verilmiştir.
Çizelge 4.7. Araştırmada kullanılan mercimek çeşitlerinin farklı tuz konsantrasyonlarında hassaslık
indekslerine ait varyans analizi
Varyans Kaynağı SD Kareler Toplamı Kareler Ortalama F Değer
Genel 159 6.318 Tuz Konsantrasyonu (TK) 3 3.250 1.083 238.454** Çeşit (Ç) 9 1.194 0.133 29.206** TK x Ç İnteraksiyonu 27 1.328 0.049 10.822** Hata 120 0.545 0.005 **: p<0.01
Çizelge 4.7’in incelenmesinden de anlaşılacağı gibi hassaslık indeksi bakımından farklı tuz konsantrasyonları arasındaki farklılıklar 0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur. Artan tuz konsantrasyonları çeşitlerin hassaslık indeksinin önemli seviyede artmasına sebep olmuştur. En düşük tuz seviyesi olan 30 ve 60 mM NaCl uygulamasında genotiplerin ortalaması olarak 1.116 olan hassaslık indeksi, diğer iki tuz seviyesinde çok önemli artış göstererek 90 ve 120 mM NaCl uygulamalarında sırasıyla 1.236 ve 1.465’e çıkmıştır (Çizelge 4.8). Yapılan Lsd testine göre 120 mM NaCl uygulaması birinci gruba (a), 90 mM NaCl uygulaması ikinci gruba (b) ve 60 ve 30 mM NaCl uygulamaları ise son gruba (c) girmiştir (Çizelge 4.8).
Çimlenme döneminde tuza tolerans, bitkilerin tuza dayanıklılığının ilk belirtisidir. Çimlenme evresinde çeşitlerin tuza dayanıklılığının belirlenmesinde genotipik farklılıkların belirlenmesi son derce önemlidir. Bu nedenle tuzlu ortamdaki çimlendirme testlerinde tuza dayanıklılığın belirlenmesinde oldukça önemli kriterlerden biriside tuza hassaslık indeksidir (Norlyn and Epstein 1984; Saxena ve ark., 1994; Elkoca 1997; Kantar ve Elkoca 1998; Elkoca ve ark., 2003). Bizim sonuçlarımıza paralel olarak, yapılan pek çok araştırmada artan tuzluluk şartlarında birçok bitki türlerinde hassaslık indekslerinin artığı belirtmişlerdir (Goertz ve Coons, 1989; Elkoca, 1997; Elkoca ve ark., 2003; Güldüren, 2012).
Şekil 4.7. Mercimek çeşitlerinin farklı NaCl konsantrasyonlarında hassaslık indeksleri
Çizelge 4.8. Araştırmada kullanılan mercimek çeşitlerinin farklı tuz konsantrasyonlarında hassaslık
indeksleri
Çeşitler Tuz Konsantrasyonları Ortalama
30 mM 60 mM 90 mM 120 mM
Altın Toprak 1.094 klm1 1.094 klm 1.474 cd 1.578 bc 1.310 ab Fırat-87 1.122 klm 1.122 klm 1.289 f-i 1.920 a 1.363 a Kafkas 1.172 i-l 1.172 i-l 1.304 e-h 1.368 def 1.254 b Malazgirt-89 1.050 lm 1.050 lm 1.123 j-m 1.372 def 1.149 c Meyveci-2001 1.053 lm 1.053 lm 1.082 klm 1.253 f-j 1.110 c Seyran-96 1.191 h-k 1.191 h-k 1.205 g-k 1.691 b 1.319 ab Sultan-I 1.204 g-k 1.204 g-k 1.298 e-i 1.370 def 1.269 b
Çağıl 1.010 m 1.010 m 1.198 h-k 1.424 de 1.160 c
Çiftçi 1.253 f-j 1.253 f-j 1.267 f-i 1.343 ef 1.279 b Özbek 1.011 m 1.011 m 1.123 j-m 1.330 efg 1.119 c
Ortalama 1.116 c 1.116 c 1.236 b 1.465 a 1.233
1Aynı harfle gösterilen ortalamalar arasındaki farklar istatistiki olarak önemli değildir .
Araştırmada yapılan varyans analizi sonuçlarına göre hassaslık indeksi bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar istatistiki olarak olarak 0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.7). Tuz seviyelerinin ortalaması olarak en yüksek hassalık indeksi Fırat-87 çeşidinde (1.363) belirlenmiştir. Bunu azalan sıra ile Seyran- 97 (1.319), Altın Toprak (1.310), Çiftçi (1.279), Sultan-I (1.269), Kafkas (1.254), Çağıl (1.160), Malazgirt-89 (1.149) ve Özbek (1.119) çeşitleri takip etmiştir. Araştırmada en düşük hassalık indeksi ise Meyveci-2001 (1.110) çeşidinde belirlenmiştir (Şekil 4.6). Yapılan Lsd testine göre Fırat-87 çeşidi birinci gruba (a), Seyran-97 ve Altın Toprak çeşitleri ikinci gruba (ab), Çiftçi, Sultan-I ve Kafkas çeşitleri üçüncü gruba (b) ve Çağıl, Malazgirt-89 ve Meyveci-2001 çeşitleri ise son gruba (c) girmiştir (Çizelge 4.8).
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 30 mM 60 mM 90 mM 120 mM H assas lık İn d e ksi
Tüm kültür bitkilerinde olduğu gibi mercimek yetiştiriciliğinde karşılaşılan problemlerin başında tuzluluk gelmekte ve mercimek verimini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu amaçla araştırmada ülkemizde yetiştirilen mercimek çeşitlerinin tuza hassalık indeksleri belirlenmiştir, daha önce yapılan bir çok çalışmada farklı bitkilerin çimlenme dönemlerinde tuza hassalık indeksleri belirlenmiş ve bu sonuçlar bizim sonuçlarımıza paralellikler göstermiştir (Elkoca, 1997; Elkoca ve ark., 2003; Güldüren, 2012).
Şekil 4.8. Mercimek çeşitlerinin hassaslık indeksleri
Varyans analizi sonuçlarına göre tuz x çeşit interaksiyonu arasındaki farklılıklar istatistiki bakımdan 0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.7). Araştırmada tuz seviyelerinin artmasıyla çeşitlerin hassaslık indekslerinde önemli derecede artışlar meydana gelmiştir. Fırat-87, Seyran-97 ve Altın Toprak çeşitlerinin özellikle 120 mM NaCl uygulamasında en yüksek hassaslık indeksleri göstermesi bize bu çeşitlerin diğer çeşitlere göre tuza daha hassa olduklarını ve Meyveci-2001, Özbek ve Çiftçi ise en düşük hassaslık indeksleri göstermesi bize bu çeşitlerin diğer çeşitlere göre tuza toleranslı çeşitler olduğunu göstermektedir (Çizelge 4.8).
Çimlenme devresinin bitkilerin toplam yaşam döngüsü içerisinde en kritik dönemleri olup (Blum, 1985 ve Güldüren, 2012), bitkilerin genelde tuzluğa bu dönemde ileriki dönemlerine oranla daha fazla hassastırlar (Ashraf ve ark., 1986; Güldüren, 2012). Bizim çalışmamızda da çeşitlerin tuza hassaslık indeksleri farklı olmuştur. Benzer sonuçlar fasulye Güldüren (2012) tarafından da tespit edilmiştir.
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 Hass aslı k İn dek si
4.2. Sera Denemesi
4.2.1. Sürgün uzunluğu
Farklı tuz dozlarında mercimek çeşitlerinin sürgün uzunluklarına ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.9’da, ortalama değerler ve Lsd grupları ise Çizelge 4.10’da verilmiştir.
Çizelge 4.9. Mercimek çeşitlerinin farklı tuz dozlarında sürgün uzunluklarına ait varyans analizi Varyans Kaynağı SD Kareler Toplamı Kareler Ortalama F Değer
Toplam 149 1413.360 Tuz Dozları (TD) 4 478.227 119.557 82.264** Çeşit (Ç) 9 587.493 65.277 44.915** Ç x TD İnt. 36 202.307 5.620 3.867** Hata 100 145.333 1.453 **: p<0.01
Araştırmada yapılan varyans analizi sonuçlarına göre sürgün uzunluğu bakımından tuz uygulamaları arasındaki farklılıklar 0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.9). Artan tuz konsantrasyonları sürgün uzunluğunun önemli derecede azalmasına sebep olmuştur. Çeşitlerin ortalaması olarak kontrolde 15.60 cm olan sürgün uzunluğu 30, 60, 90 ve 120 mM NaCl uygulamalarında önemli seviyede azalarak sırasıyla 14.57, 13.60 ve 10.83 cm olarak gerçekleşmiştir (Şekil 4.9). Yapılan Lsd testine göre kontrol birinci gruba (a), 30 mM NaCl uygulaması ikinci gruba (b), 60 mM NaCl uygulaması üçüncü gruba (c) ve 90 ve 120 mM NaCl uygulamaları ise son gruba (d) girmiştir (Çizelge 4.10).
Tuzluluk, toprak çözeltisinin osmotik basıncı üzerinde çok önemli bir sorun olup, suyun elverişliliğini önemli derecede düşürmektedir. Tarla şartlarında yeterli su olsa bile, yüksek tuz seviyeleri fizyolojik kuraklık meydana getirmekte bunun sonucu olarak da bitkilerde solma ortaya çıkmaktadır (Goertz ve Coons 1991; Esechie 1994). Bizim çalışmamızda da artan tuz miktarlarında sürgün uzunluğu önemli derecede azalmıştır. Benzer sonuçlar daha önce yapılan bir çok çalışmada bizim çalışma sonuçlarımıza benzer sonuçlar elde edilmiştir (Elkoca, 1997; Elkoca ve ark., 2003; Güldüren, 2012).
Sürgün uzunluğu bakımından çeşitler arasındaki farklılıklar istatistiki olarak 0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.9). Tuz uygulamalarının ortalaması olarak, en yüksek sürgün uzunluğuna 15.73 cm ile Seyran-97 çeşidi sahip olmuştur
(Şekil 4.10). Bunu azalan sıra ile Çağıl (15.13 cm), Meyveci-2001 (15.07 cm), Altın Toprak (14.20 cm), Sultan-I (14.00 cm), Malazgirt-89 (13.67 cm), Çiftçi (12.53 cm), Özbek (11.93 cm) ve Fırat-87 (11.07 cm) çeşitleri takip etmiştir. Araştırmada en düşük sürgün uzunluğuna 9.07 cm ile Kafkas çeşidinde tespit edilmiştir (Şekil 4.10). Yapılan Lsd testine göre Seyran-97 çeşidi birinci gruba (a), Çağıl ve Meyveci-2001 çeşitleri ikinci gruba (ab), Altın Toprak ve Sultan-I çeşitleri üçüncü gruba (bc), Malazgirt-89 çeşidi dördüncü gruba (cd), Çiftçi çeşidi beşinci gruba (de), Özbek çeşidi altıncı gruba (ef), Fırat-87 çeşidi yedinci gruba (f) ve Kafkas çeşidi ise son gruba (g) girmiştir (Çizelge 4.10).
Şekil 4.9. Mercimek çeşitlerinin farklı NaCl konsantrasyonlarında sürgün uzunlukları
Çizelge 4.10. Araştırmada kullanılan mercimek çeşitlerinin farklı tuz dozlarında sürgün uzunlukları (cm)
Çeşitler Tuz Konsantrasyonları Ortalama
Kontrol 30 mM 60 mM 90 mM 120 mM Altın Toprak 15.33 c-g1 16.00 b-f 11.67 k-p 14.33 d-j 13.67 f-l 14.20 bc Fırat-87 13.00 g-m 11.67 k-p 11.33 l-q 10.00 o-r 9.33 p-s 11.07 f Kafkas 13.00 g-m 9.33 p-s 9.00 q-s 7.00 s 7.00 s 9.07 g Malazgirt-89 15.00 d-h 16.00 b-f 14.33 d-j 11.33 l-q 11.67 k-p 13.67 cd Meyveci-2001 18.00 ab 15.67 b-f 15.00 d-h 14.00 e-k 12.67 h-n 15.07 ab Seyran-96 15.33 c-g 15.33 c-g 19.33 a 16.00 b-f 12.67 h-n 15.73 a Sultan-I 16.67 bcd 15.67 b-f 13.00 g-m 12.67 h-n 12.00 j-o 14.00 bc Çağıl 17.67 abc 16.33 b-e 15.33 c-g 14.00 e-k 12.33 i-o 15.13 ab Çiftçi 16.67 bcd 14.67 d-i 12.67 h-n 10.33 n-r 8.33 rs 12.53 de Özbek 16.33 b-e 15.00 d-h 10.67 n-r 9.00 q-s 8.67 rs 11.93 ef Ortalama 15.60 a 14.57 b 13.60 c 11.60 d 10.83 d 13.24
1Aynı harfle gösterilen ortalamalar arasındaki farklar istatistiki olarak önemli değildir .
0 2 4 6 8 10 12 14 16 Kontrol 30 mM 60 mM 90 mM 120 mM Sü rg ün Uzu nlu ğu ( cm )
Şekil 4.10. Mercimek çeşitlerinin sürgün uzunlukları
Yapılan birçok araştırmada tuz uygulamasına maruz kalan bitkilerin sürgün uzunluklarında azalmalar olduğu bildirilmektedir (Elkoca, 1997; Elkoca ve ark., 2003; Güldüren, 2012). Bu araştırmacıların belirttiği gibi bizim araştırmamızda da sürgün uzunlukları tuz seviyesi arttıkça azalmıştır.
Varyans analizi sonuçlarına göre tuz x çeşit interaksiyonu arasındaki farklılıklar istatistiki bakımdan 0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.9). Bu durum, çeşitlerin sürgün uzunluğu bakımından tuz uygulamalarına farklı tepkiler göstermesinden kaynaklandığı kanaatindeyiz. Nitekim Seyran çeşidinin 60 ve 90 mM NaCl uygulamalarında kontrol uygulamasından daha yüksek sürgün uzunluğu değerlerine sahip olmaları ile dikkat çekici bulunurken, araştırmada kullanılan diğer çeşitlerde kontrolde tuz uygulamalarından daha yüksek sürgün uzunluğu belirlenmiştir (Çizelge 4.10).
Güldüren (2012), fasulyede yaptığı araştırmada tuz uygulamasının artmasıyla çeşitlerin sürgün uzunluğu kontrollerine göre önemli bir azalmaların olduğunu belirtmiştir. Bu çalışmada da 30 mM tuz seviyesinden itibaren araştırmada kullanılan tüm çeşitlerin sürgün uzunluklarında, kendi kontrollerine göre, önemli bir azalma meydana gelmiştir. Bizim araştırma sonuçlarımızla yukarıdaki araştırma sonuçları arasında benzer sonuçlar elde edilmiştir.
0 2 4 6 8 10 12 14 16 Sü rg ün Uzu nlu ğu ( cm )
4.2.2. Kök uzunluğu
Mercimek çeşitlerinin farklı tuz dozlarında kök uzunluklarına ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.11’de, ortalama değerler ve Lsd grupları ise Çizelge 4.12’de verilmiştir.
Çizelge 4.11. Mercimek çeşitlerinin farklı tuz dozlarında kök uzunluklarına ait varyans analizi Varyans Kaynağı SD Kareler Toplamı Kareler Ortalama F Değer
Toplam 149 1690.640 Tuz Dozları (TD) 4 70.507 17.627 4.807** Çeşit (Ç) 9 249.707 27.745 7.567** Ç x TD İnt. 36 1003.760 27.882 7.604** Hata 100 366.667 3.667 **: p<0.01
Şekil 4.11. Mercimek çeşitlerinin farklı NaCl konsantrasyonlarında kök uzunlukları
Denemede kullanılan çeşitlerin kök uzunluklarının farklı tuz uygulamasına göre değişimi istatistiki olarak 0.01 ihtimal sınırında önemli bulunmuştur (Çizelge 5.11). Artan tuz konsantrasyonları çeşitlerin kök uzunlukları önce artmış 90 mM NaCl uygulamasından sonrakiler ise kök uzunluğunun önemli derecede azalmasına sebep olmuştur. Çeşitlerin ortalaması olarak 120 mM NaCl uygulamasında 18.57 cm ile en yüksek kök uzunluğu elde edilirken bunu azalan sırayla 30 mM NaCl (18.47 cm), kontrol ve 90 mM NaCl uygulamaları (17.17 cm) ve 120 mM NaCl uygulamaları (17.03 cm) takip etmiştir (Şekil 4.9). Yapılan Lsd testine göre 60 ve 30 mM NaCl uygulamaları birinci gruba (a) ve kontrol, 90 ve 120 mM NaCl uygulamaları ise son gruba (b) girmiştir (Çizelge 4.12). 16 16,5 17 17,5 18 18,5 19 Kontrol 30 mM 60 mM 90 mM 120 mM Kö k Uzu nlu ğu ( cm )
Daha önce yapılan birçok araştırmada tuz uygulamasına maruz kalan bitkilerin kök uzunluklarında azalmalar olduğu bildirilmektedir (Elkoca, 1997; Elkoca ve ark., 2003; Güldüren, 2012). Ancak bizim araştırmamızda yukarıdaki literatürler de belirtildiği gibi kök uzunlukları tuz dozları arttıkça önemli derecede azalmamış ilk tuz uygulamalarında artmış daha sonraki 90 ve 120 mM NaCl uygulamalarında ise kök uzunluğu azalmıştır.
Çeşitlerin kök uzunlukları üzerine etkileri istatistiki olarak 0.01 ihtimal önemli olmuştur (Çizelge 5.11). Tuz uygulamalarının ortalaması olarak, en yüksek kök uzunluğuna 20.13 cm ile Çiftçi çeşidi sahip olmuştur (Şekil 4.12). Bunu azalan sıra ile Malazgirt-89 (18.87 cm), Çağıl (18.47 cm), Özbek (18.27 cm), Fırat-87 (17.67 cm), Sultan-I (17.67 cm), Seyran-97 (17.27 cm), Kafkas (17.13 cm) ve Meyveci-2001 (15.80 cm) çeşitleri takip etmiştir. Araştırmada en düşük kök uzunluğu 15.60 cm ile Altın Toprak çeşidinde tespit edilmiştir (Şekil 4.12). Yapılan Lsd testine göre Çiftçi çeşidi birinci gruba (a), Malazgirt-89 ve Çağıl çeşitleri ikinci gruba (ab), Özbek, Fırat-87 ve Sultan-I çeşitleri üçüncü gruba (b), Seyran-97 ve Kafkas çeşitleri dördüncü gruba (bc) ve Meyveci-2001 ve Altın Toprak çeşitleri ise son gruba (c) girmiştir (Çizelge 4.12).
Çizelge 4.12. Araştırmada kullanılan mercimek çeşitlerinin farklı tuz dozlarında kök uzunlukları (cm)
Çeşitler Tuz Konsantrasyonları Ortalama
Kontrol 30 mM 60 mM 90 mM 120 mM
Altın Toprak 17.33 f-l1 17.67 f-l 17.00 f-l 12.33 mn 13.67 lmn 15.60 c Fırat-87 19.33 d-h 17.00 f-l 16.67 f-l 18.67 e-i 16.67 f-l 17.67 b Kafkas 16.33 g-m 19.67 c-g 20.67 b-f 15.33 h-n 13.67 lmn 17.13 bc Malazgirt-89 16.00 g-n 24.33 ab 19.00 e-i 18.00 e-k 17.00 f-l 18.87 ab Meyveci-2001 20.67 b-f 14.00 k-n 18.00 e-k 14.33 j-n 12.00 n 15.80 c Seyran-96 15.33 h-n 19.33 d-h 22.00 a-e 16.00 g-n 13.67 lmn 17.27 bc Sultan-I 19.33 d-h 18.67 e-i 20.00 c-g 16.33 g-m 14.00 k-n 17.67 b Çağıl 16.00 g-n 20.00 c-g 17.33 f-l 18.33 e-j 20.67 b-e 18.47 ab Çiftçi 15.33 h-n 16.67 f-l 20.00 c-g 23.33 a-d 25.33 a 20.13 a Özbek 16.00 g-n 17.33 f-l 15.00 i-n 19.00 e-i 23.67 abc 18.20 b Ortalama 17.17 b 18.47 a 18.57 a 17.17 b 17.03 b 17.68
1Aynı harfle gösterilen ortalamalar arasındaki farklar istatistiki olarak önemli değildir .
Güldüren (2012) yaptığı bir araştırmada fasulyede tuz uygulamalarının ortalaması olarak kök uzunluğunu 11.2 - 13.6 cm olduğunu bildirmiştir. Araştırmada kullanılan çeşitlerden elde edilen sonuçlar kök uzunluğu bakımından literatürlerle uyum içerisindedir.
Araştırmada kök uzunluğu değerlerine göre yapılan varyans analizine göre tuz x çeşit interaksiyonu istatistiki olarak 0.01 seviyesinde önemli olmuştur (Çizelge 4.11). Tuz uygulamaları kendi içinde ayrı ayrı analiz yapıldığında çeşitlerin kök uzunlukları
tuz uygulamalarına göre farklılıklar göstermiştir. Çağıl, Çiftçi ve Özbek çeşitlerinin kök uzunlukları tuz uygulamasının artmasıyla artışı devam etmiş ve bu çeşitler en yüksek kök uzunluklarına ise en yüksek tuz seviyesi olan 120 mM NaCl uygulamasında tespit edilmiştir (Çizelge 4.12).
Şekil 4.12. Mercimek çeşitlerinin kök uzunlukları
Güldüren (2012), fasulyede yaptığı araştırmada tuz uygulamasının artmasıyla çeşitlerin kök uzunluğu kontrollerine göre önemli bir azalmaların olduğunu belirtmiştir. Bu çalışmada da ise tuz seviyesinin artmasıyla bazı çeşitleri kök uzunlukları azalırken, bazı çeşitlerin kök uzunlukları ise artış göstermiştir. Bizim araştırma sonuçlarımızla yukarıdaki araştırma sonuçları arasındaki farklılıklar araştırma kullanılan çeşitlerin genotipik farklılıklarından kaynaklandığı kanaatindeyiz.
4.2.3. Sürgün yaş ağırlığı
Farklı tuz dozlarında mercimek çeşitlerinin sürgün yaş ağırlıklarına ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.13’de, ortalama değerler ve Lsd grupları ise Çizelge 4.14’de verilmiştir.
Yapılan varyans analizinde çeşitlerin sürgün yaş ağırlıklarının farklı tuz uygulamasına göre değişimi istatistiki olarak 0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 5.13). Artan tuz konsantrasyonları çeşitlerin sürgün yaş ağırlıklarının önemli derecede azalmasına sebep olmuştur. Çeşitlerin ortalaması olarak kontrol uygulamasında 1647.50 mg ile en yüksek sürgün yaş ağırlığı elde edilirken bunu azalan
0 5 10 15 20 25 Kö k Uzu nlu ğu ( cm )
sırayla 30 mM NaCl (914.78 mg), 60 mM NaCl (834.24 mg), 90 mM NaCl (729.12 mg) ve 120 mM NaCl uygulaması (706.35 mg) izlemiştir (Şekil 4.13). Yapılan Lsd testine göre kontrol birinci gruba (a), 30 mM NaCl uygulaması ikinci gruba (b), 60 mM NaCl uygulaması üçüncü gruba (bc) ve 90 ve 120 mM NaCl uygulamaları ise son gruba (c) girmiştir (Çizelge 4.14).
Çizelge 4.13. Mercimek çeşitlerinin farklı tuz dozlarında sürgün yaş ağırlıklarına ait varyans analizi Varyans Kaynağı SD Kareler Toplamı Kareler Ortalama F Değer
Toplam 149 63983260 Tuz Dozları (TD) 4 18238644 4559661 77.750** Çeşit (Ç) 9 31342078 3482453 59.382** Ç x TD İnt. 36 8538033 237168 4.044** Hata 100 5864505 58645 **: p<0.01
Şekil 4.13. Mercimek çeşitlerinin farklı NaCl konsantrasyonlarında sürgün yaş ağırlıkları Tuzluluk, bitkilerde osmotik etkilerin dışında ayrıca iyonların toksik etkileri yoluyla da zarar yapabilmektedir. Fasulye (Salim, 1989), soya (Essa, 2002), mısır (Taban ve ark., 1999) ve nohut (Özcan ve ark., 1999) gibi pek çok bitki türünde, özellikle Na+
ve Cl- olmak üzere, tuzlu şartlarda alınan iyon miktarına bağlı olarak bitki gelişmesinde önemli azalmalar olmaktadır. Bunlara ilave olarak, NaCl gerek fasulye (Seemann ve Critchley, 1985), gerekse diğer bitki türlerinde (Khavari-Nejad ve Chaparzadeh, 1998) bir taraftan fotosentezi azaltırken diğer taraftan solunumu artırmakta ve bunun sonucunda net fotosentez oranı ve buna bağlı olarak bitki gelişimi
0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 Kontrol 30 mM 60 mM 90 mM 120 mM Sü rg ün Yaş A ğır lığ ı (m g)
gerilemektedir. Bizim araştırma sonuçlarımızla yukarıdaki araştırma sonuçları arasında büyük benzerlikler elde edilmiştir.
Çizelge 4.14. Araştırmada kullanılan mercimek çeşitlerinin farklı tuz dozlarında sürgün yaş ağırlıkları
(mg)
Çeşitler Tuz Konsantrasyonları Ortalama
Kontrol 30 mM 60 mM 90 mM 120 mM
Altın Toprak 748.83 i-t1 434.67 o-t 351.11 q-t 270.49 st 285.17 rst 418.05 e Fırat-87 1266.67 e-i 739.75 j-t 797.23 i-r 563.60 m-t 450.93 o-t 763.64 cd Kafkas 975.08 g-n 508.08 n-t 578.90 l-t 447.73 o-t 407.67 p-t 583.49 de Malazgirt-89 1041.75 g-m 726.30 j-t 652.55 k-t 934.94 g-o 778.67 i-s 826.84 c Meyveci-2001 3379.58 a 2080.20 cd 1696.73 cde 1561.60 def 1397.88 efg 2023.20 a Seyran-96 2809.08 b 1144.55 f-k 1234.02 e-j 596.65 l-t 760.25 i-t 1308.91 b Sultan-I 1955.53 cd 980.53 g-n 1083.94 f-l 867.05 h-q 922.37 g-p 1161.88 b Çağıl 2134.44 c 1072.00 f-m 844.65 i-q 1008.87 g-n 935.87 g-o 1199.17 b Çiftçi 1363.92 e-h 1022.07 g-n 705.13 k-t 795.60 i-r 687.20 k-t 914.78 c Özbek 800.11 i-r 439.69 o-t 398.08 q-t 244.67 t 437.53 o-t 464.02 e Ortalama 1647.50 a 914.78 b 834.24 bc 729.12 c 706.35 c 966.40
1Aynı harfle gösterilen ortalamalar arasındaki farklar istatistiki olarak önemli değildir .
Çizelge 5.13 incelendiğinde çeşitlerin sürgün yaş ağırlıkları üzerine etkileri istatistiki olarak 0.01 ihtimal önemli olmuştur. Tuz uygulamalarının ortalaması olarak, en yüksek sürgün yaş ağırlığı 2023.20 mg ile Meyveci-2001çeşidinde elde edilmiştir (Şekil 4.14). Bunu azalan sıra ile Seyran-96 (1308.91 mg), Çağıl (1199.17 mg), Sultan-I (1161.88 mg), Çiftçi (914.78 mg), Malazgirt-89 (826.84 mg), Fırat-87 (763.64 mg), Kafkas (583.49 mg) ve Özbek (464.02 mg) çeşitleri takip etmiştir. Araştırmada en düşük sürgün yaş ağırlığı 418.05 mg ile Altın Toprak çeşidinde tespit edilmiştir (Şekil 4.14). Yapılan Lsd testine göre Meyveci-2001 çeşidi birinci gruba (a), Seyran-96, Çağıl ve Sultan-I çeşitleri ikinci gruba (b), Çiftçi ve Malazgirt-89 çeşitleri üçüncü gruba (c), Fırat-87 çeşidi dördüncü gruba (cd), Kafkas çeşidi beşinci gruba (de) ve Özbek ve Altın Toprak çeşitleri ise son gruba (e) girmiştir (Çizelge 4.14).
Tuzlu şartlarda sürgün yaş ağırlığı bakımından çeşitler arasında önemli farklılıkların bulunduğu; bu nedenle, tuzlu ortamda sürgün gelişmesi dikkate alınarak tuza toleranslı çeşitlerin başarılı bir şekilde belirlenebildiğine dair çok sayıda araştırma sonucu bulunmaktadır (Pesserakli, 1991; Ashraf, 1994; Elkoca, 1997; Eker ve ark., 2006; Atak ve ark., 2006; Day ve ark., 2008; Karakullukçu ve Adak, 2008; Yıldırım ve ark., 2008). Bizim araştırma sonuçlarımızla yukarıdaki araştırma sonuçları arasında paralellik vardır.
Şekil 4.14. Mercimek çeşitlerinin sürgün yaş ağırlıkları
Denemede sürgün yaş ağırlığı değerlerine göre yapılan varyans analizine göre tuz x çeşit interaksiyonu istatistiki olarak 0.01 seviyesinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.13). Çeşitlerin sürgün yaş ağırlığı bakımından tuz uygulamalarına göstermiş oldukları tepkiler genelde aynıdır. Tuz dozlarının artmasıyla tüm çeşitlerin sürgün yaş ağırlıkları da buna paralel olarak azalma göstermiştir. Bu azalış oranı kontrolde daha düşük sürgün ağırlığı oluşturan Altın Toprak, Kafkas ve Özbek çeşitlerinde daha düşük gerçekleşmiştir. Buda bize bu çeşitlerin tuza dayanımlarının diğerlerine göre daha iyi olduğunu göstermektedir (Çizelge 4.14).
Güldüren (2012), fasulyede yaptığı araştırmada tuz uygulamasının artmasıyla çeşitlerin sürgün yaş ağırlığı kontrollerine göre önemli bir azalmaların olduğunu belirtmiştir. Bu çalışmada da 30 mM tuz seviyesinden itibaren araştırmada kullanılan tüm çeşitlerin sürgün ağırlıklarında, kendi kontrollerine göre, önemli bir azalma meydana gelmiştir. Bizim araştırma sonuçlarımızla yukarıdaki araştırma sonuçları arasında benzer sonuçlar elde edilmiştir.
4.2.3. Kök yaş ağırlığı
Mercimek çeşitlerinin farklı tuz dozlarında kök yaş ağırlıklarına ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.15’de, ortalama değerler ve Lsd grupları ise Çizelge 4.16’da verilmiştir.
Varyans analizinde çeşitlerin kök yaş ağırlıklarının farklı tuz uygulamasına göre değişimi istatistiki olarak 0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 5.13). Çeşitlerin
0 500 1000 1500 2000 2500 Sü rg ün Yaş A ğır lığ ı (m g)
ortalaması olarak kontrol uygulamasında 792.93 mg ile en yüksek sürgün yaş ağırlığı elde edilirken bunu azalan sırayla 30 mM NaCl (638.66 mg), 60 mM NaCl (484.95 mg), 90 mM NaCl (469.90 mg) ve 120 mM NaCl uygulaması (474.80 mg) izlemiştir (Şekil 4.15). Yapılan Lsd testine göre kontrol birinci gruba (a), 30 mM NaCl uygulaması ikinci gruba (ab), 60, 90 ve 120 mM NaCl uygulamaları ise son gruba (b) girmiştir (Çizelge 4.16).
Çizelge 4.15. Mercimek çeşitlerinin farklı tuz dozlarında kök yaş ağırlıklarına ait varyans analizi Varyans Kaynağı SD Kareler Toplamı Kareler Ortalama F Değer
Toplam 149 45647663 Tuz Dozları (TD) 4 1668465 417116 4.865** Çeşit (Ç) 9 24963893 2773766 32.350** Ç x TD İnt. 36 10441123 290031 3.383** Hata 100 8574183 85742 **: p<0.01
Tuzluluğun bitkilerde kök yaş ağırlığı üzerine etkilerinin önemli olduğunu belirtmişler ve tuzluluk miktarındaki artışa bağlı olarak kök yaş ağırlığını azaldığını belirtmişlerdir (Wagenet ve ark., 1983; Cachorro ve ark., 1994; Demir ve Demir, 1996; Elkoca, 1997; Güldüren, 2012). Bu çalışmada da tuz miktarındaki artışa bağlı olarak çeşitlerin kök yaş ağırlıkları önemli seviyede azalmıştır.
Şekil 4.15. Mercimek çeşitlerinin farklı NaCl konsantrasyonlarında kök yaş ağırlıkları
Çeşitlerin kök yaş ağırlıkları üzerine etkileri istatistiki olarak 0.01 ihtimal önemli olmuştur (Çizelge 5.15). Tuz uygulamalarının ortalaması olarak, çeşitlerin kök yaş
0 100 200 300 400 500 600 700 800 Kontrol 30 mM 60 mM 90 mM 120 mM Kö k Yaş A ğır lığ ı ( m g)
ağırlıkları 231.73 mg (Fırat-87) ile 1642.69 mg (Meyveci-2001) arasında değişim gösterdiği belirlenmiştir (Şekil 4.14). Sultan-I (765.68 mg), Çiftçi (680.93 mg) ve Çağıl (531.43 mg) çeşitleri kök yaş ağırlığı bakımından ilk sıralarda yer almışlardır (Şekil 4.16). Yapılan Lsd testine göre Meyveci-2001 çeşidi birinci gruba (a), Sultan-I çeşidi ikinci gruba (b), Çağıl ve Çiftçi çeşitleri üçüncü gruba (bc), Seyran-96 çeşidi dördüncü gruba (bcd), Malazgirt-89 çeşidi beşinci gruba (cde), Kafkas çeşidi altıncı gruba (c-f), Fırat-87 çeşidi yedinci gruba (def), Özbek çeşidi sekizinci gruba (ef) ve Altın Toprak çeşidi ise son gruba (f) girmiştir (Çizelge 4.16).
Çizelge 4.16. Araştırmada kullanılan mercimek çeşitlerinin farklı tuz dozlarında kök yaş ağırlıkları (mg)
Çeşitler Tuz Konsantrasyonları Ortalama
Kontrol 30 mM 60 mM 90 mM 120 mM Altın Toprak 184.83 h-k 332.00 g-k 227.44 h-k 32.05 k 41.14 jk 163.49 f Fırat-87 110.33 ıjk 227.50 h-k 185.22 h-k 421.93 f-k 213.67 h-k 231.73 def Kafkas 548.08 f-k 267.83 g-k 559.05 f-k 285.80 g-k 423.53 f-k 416.86 c-f Malazgirt-89 173.00 h-k 973.64 c-f 253.50 h-k 399.72 f-k 496.17 f-k 459.21 cde Meyveci-2001 3036.80 a 1762.27 b 1323.33 bc 1198.40 b-e 892.67 c-g 1642.69 a Seyran-96 460.78 f-k 425.90 f-k 511.35 f-k 501.87 f-k 588.17 e-k 497.61 bcd Sultan-I 1255.40 bcd 761.80 c-h 708.26 c-i 507.24 f-k 595.69 e-k 765.68 b Çağıl 886.11 c-g 580.00 e-k 248.83 h-k 395.33 f-k 546.87 f-k 531.43 bc Çiftçi 572.00 e-k 754.67 c-h 630.27 d-k 781.07 c-h 666.67 d-j 680.93 bc Özbek 102.00 ıjk 201.00 h-k 202.25 h-k 175.58 h-k 283.40 g-k 192.85 ef Ortalama 732.93 a 628.66 ab 484.95 b 469.90 b 474.80 b 558.25
1Aynı harfle gösterilen ortalamalar arasındaki farklar istatistiki olarak önemli değildir .
Şekil 4.14. Mercimek çeşitlerinin kök yaş ağırlıkları
Tuzlu şartlarda kök yaş ağırlığı bakımından çeşitler arasında önemli farklılıkların bulunduğu daha önce bir çok araştırıcı tarafından bildirilmiştir (Pesserakli,
0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 Kö k Yaş A ğır lığ ı ( m g)
1991; Ashraf, 1994; Elkoca, 1997; Eker ve ark., 2006; Atak ve ark., 2006; Day ve ark., 2008; Karakullukçu ve Adak, 2008; Yıldırım ve ark., 2008). Bizim araştırma sonuçlarımızla yukarıdaki araştırma sonuçları arasında paralellik vardır.
Yapılan varyans analizi sonuçlarına göre kök yaş ağırlığı değerlerine göre tuz x çeşit interaksiyonu istatistiki olarak 0.01 seviyesinde önemli bulunmuştur (Çizelge 4.15). Araştırmada kullanılan çeşitlerin kök yaş ağırlıkları tuz uygulamalarından farklı şekilde etkilenmiştir. Nitekim, kök yaş ağırlığı bakımından kontrol ve tuz uygulamalarındaki sıralanışları birbirinden önemli farklılıklar göstermiştir. Kontrolde en yüksek kök yaş ağırlığına sahip olan Meyveci-2001, Sultan-I ve Çağıl çeşitlerinin tuz uygulamalarındaki artışa paralel olarak kök yaş ağılıkları azalırken, Çiftçi, Özbek ve Fırat-87 çeşitlerinin kök yaş ağırlıkları ise tuz uygulamalarındaki artışa paralel artış göstermiştir. Bu sonuçlar bize oldukça dikkat çekicidir (Çizelge 4.16).
NaCl’nin köklerde, özellikle de bitki üzerinde etkisinin belirlenmesi gerektiği, köklerin yaş ağırlık artışının, sülfat tuzluluğundaki bitkilere göre su miktarındaki önemli artıştan ileri geldiği, köklerdeki azot metabolizmasının tuzlu koşullardan etkilendiği belirtilmiştir (Strogonov 1971). Güldüren (2012), fasulyede yaptığı araştırmada tuz uygulamasının artmasıyla çeşitlerin kök yaş ağırlığı kontrollerine göre önemli azalmaların olduğunu tespit etmiştir. Bu çalışmada da 30 mM tuz seviyesinden itibaren