D) EĞİTİM ÖZELLİKLERİ VE NÜFUS
I. BÖLÜM
1.7. HALK HEKİMLİĞİ VE VETERİNERLİĞİ
Bilindiği gibi Halk hekimliği, diğer bir adıyla halk sağaltmacılığı halkın olanaklarının kısıtlı olduğu veya çeşitli sebeplerden dolayı onu iyi edecek uzman bir hekime başvurmak istemeyince hastalıklardan kurtulmak ve tedavi amacıyla uyguladığı yöntemlerdir.276 Manavların en son çare olarak başvurdukları bu kişiler ‘’kocakarı’’, ‘’el
almış’’, ‘’ocaklı’’ denilen kimselerdir. Bu kişilerin tedavilerde kullanmış oldukları ilaçlara, bitkilere ‘’adamotu’’, ‘’kocakarı ilacı’’ gibi adlar verilir. Bazı bitkilerin şifa verici ve sihirli özelliklere sahip oluşu, adamotunda da olduğu gibi, diğer halkların aktarımlarıyla örtüşen efsanelere dayanır. Türkiye Türkleri bu bitkiye adamotu, ‘’bitki adamı’’ veya ‘’adam bitkisi’’ der, çünkü kökünde bir insanın biçimini görürler; bitkinin insan uzvuna benzeyen bölümüyle, o uzvun iyileşmesine yarayan ilaç elde edileceğine inanılır.277 Manavgat Manavları arasında cevizin içi beyne benzediğinden dolayı beyinle
ilgili hastalıklara iyi geldiğine dair inanış bu yöndedir. Eskiçağ Anadolu insanı ilaç yaparken kendini Tanrısal bir görevle karşı karşıya bulurdu. İlaç yapmak onun için doğanın özünde saklı kimi gizli güçler bulmak, tanımak, onlarla insan arasındaki ilişkileri olumlu bir yola koymaktı. İlaç doğa varlıklarının özünde saklı gücü yakalamak, onunla iyi geçinmektir.278
İnsan hastalıklarının tedavisinde ayrıca hastanelere, sağlık ocaklarına gidilir. Bunun yanı sıra kendilerinin uygulamış oldukları tedavi yöntemleri bulunur. Hayvan hastalıkları ve tedavisinde tedavi eden kişiye halk arasında ‘’baytar’’ denilir. Manavlar arasında hayvancılık çok az olmakla birlikte bu hastalıklara verilen birtakım adların ve tedavi yöntemlerinin olduğu görülmektedir.
A) İnsan Hastalıkları ve Tedavisi279
Ağız Kokusu -Maydanoz yenilir.
-Yemekten sonra karanfil ağızda çiğnenir.
275 Halil Atik, agk.
276 Çalışır, Halil, ‘’Kırşehir’de Halk Hekimliğinin Bugünkü Yeri’’, I. Türk Halk Kültürü Araştırma
Sonuçları Sempozyum Bildirileri, Ankara, 1996, s. 158 277 Boratav, Pertev Naili, age, 2012, s. 44
278 Eyüpoğlu, İsmet Zeki, Anadolu Halk İnançları, İstanbul, 2007, s. XII
279 Burada geçen hastalıklar ve uygulanan tedavi yöntemleri çalışmamızdaki kaynak kişilerin vermiş oldukları bilgiler doğrultusunda oluşturulmuştur.
76 Ateş Çıkması
-Ateşi düşürmek için ılık suyla banyo yapılır. Başa, koltuk altlarına ıslak bez konularak ateş düşürülür.
-Bol bol su içilir.
-Sirkeli suyla yüz, alın ve kollar silinir. Arı sokması
-Arı sokulan yere çamur sürülür. Bademcik Şişmesi
-Kocakarılara götürülüp bademcik patlatılır.
-Sıcak çorbalar, sıcak çaylar (ıhlamur, kekik vb.) içirilir. -Bal kabağı haşlanıp boğaza sarılır.
-Ebegümeci lapa haline getirilip boğaza sarılır. Baş Ağrısı
-Pişmemiş patates kesilir. Bezin içine konulup başa sarılır. -Yere yüz üstü yatılıp ayakla başın üzerine basılır.
-İçilen şekersiz kahve baş ağrısını keser.
-Nazar değmesi baş ağrısı yapabilir. Bunun için hocalara gidilip muska yazdırılır. -Portakal kabuğu başa sarılır.
Bitlenme
-Saçta bit olursa gaz yağı ile saç taranır. Tarandıktan sonra biraz beklenir. Sabunla yıkanıp durulanır. Bitin bir gecede yedi yastık gezdiği söylenir. Evdeki yorganlar, yastıklar yıkanır.
Burun Kanaması
-Burnun üzerine buz konulur. Çıban
-Haşlanmış soğan çıban olan yere sarılır. Dil yaraları
77 Diş Ağrısı
-Ağrıyan dişin üzerine tuz basılırsa ağrı kesilir. Eldeki Çatlaklar
-Mum eritilip içine ezilmiş gül katılıp soğuduktan sonra eldeki çatlaklara sürülür. Göbek Düşmesi
-Hocalara götürülüp göbeğe üfletilir. - Ocaklı kişilere gidilip göbek kaldırtılır.
Hıçkırık
-Kişi aniden korkutulursa hıçkırık geçer. -Burun delikleri kapatılıp su içilir. -Bir dakika nefes tutulur.
İlancık/Yılancık Kestirme
-Başında ve vücudunda ağrılar olan kimse ocaklı adı verilen kişilere gider. Bu kişiler ağrı olan yeri bıçakla çizer. Sonra dualar okuyup üfler. Bu işleme ilancık kestirme adı verilir. Bu kişilerin evine de ilancık ocağı denilir. Herkes ocaklı olamaz. Ocaklı olmak aileden geçmedir.
İshal
-Kahve içilirse ishal kesilir.
-Haşlanmış patates yenilirse ishal kesilir. -Tuzlu su içirilir.
İspirte
-Gözde ispirte çıkarsa, tavuğun su içtiği saksıdaki suyla göz yıkanır. -Çayın demiyle pamuk ıslatılır ve bununla gözler silinir.
Kabızlık
-Kabız olan kişi zeytinyağı içer. Kulak Ağrısı
78 Kansızlık
-Hayvanın dalağı, ciğeri kansızlığa iyi gelir. -Kuru üzüm, pekmez yenilirse kansızlığı giderir. Karın Ağrısı
-Yakı otu havanda ezilir. Bezin içine konulup karna sarılır. -Isıtılan kiremit karna sarılır.
-Soğanı dövüp içine zeytinyağı, un, püse280 katılır. Karışım tavada ısıtıldıktan sonra
karna sarılır.
-Hayt ağacının yaprakları ezilir. Püse, soğan da katılıp tavada kızartılır. Bezin içine konulup karna sarılır.
Kellik
-Kel olanın başına sarımsak sürülür. Kırık-Çıkık
-Eskiden ‘’kırık çıkıkçıya’’ gidilirmiş. Kırık çıkıkçılar çıkan kemiği tekrar yerine yerleştirir.
-Kırılan yere un, yumurta ve sudan hamur yapılıp konulur. Sonra da üzeri bezle bağlanır.
Mide Yanması -Süt içilir. -Muz yenilir.
-Kuru ekmek yenilir. Öksürük
-Öksürüğü olan kişiye sabahları aç karna pekmez içirilir. Pirelenme
-Pire bulaşırsa hemen yıkanılır. Evde varsa ev sıvanıp temizlenir. Pişik
-Pişik olan yere zeytinyağı sürülür.
79 Romatizma
-Sıcak kumun içine ayaklar gömülür. Sarılık
-Çocuk sarılık olursa üzerine sarı yazma örtülür. -Sarılık olan kendi s.diğini içerse sarılığı geçer. Sırt Ağrısı
-Kupaların içi çıranın aleviyle ısıtılır. Isıtıldıktan sonra ağrı olan yere bastırılır. Kupa basılan yeri tutar. Bir süre sonra çekip kabartır ve ağrıyan yeri toplar. Sonra keskin bıçakla, ağrı çıksın diye çizikler atılır.
Siğil
-Demir ısıtılıp siğilin üzerine basılırsa siğil geçer. -Yemişin (incirin) sütü siğile sürülürse siğil geçer. -Ocaklara gidilip okutulur.
-Evin bacasına yaş böğürtlen dalı koyulur. Bu dal kuruduğunda siğilin de kuruyup geçeceğine inanılır.
Sinüzit
-Deniz suyu burna çekildiğinde sinüzit geçer. Soğuk Algınlığı
-Nane, feslikan281 kaynatılıp içirilir.
-Kekik kaynatılır ve içine bal katılıp içirilir. -Balın içine limon, karabiber katılıp içirilir. -Çayın içine nane, limon katılıp içirilir. Sütü Arttırma
-Emziren kadın sütünü arttırmak için, hoşaf içer, tatlı yer. -Marul, bulgur yerse sütü artar.
281 Feslikan: Fesleğen bitkisi.
80 Tansiyon
-Tansiyon çıkarsa sarımsak yenilir ya da tuzlu ayran içilir, tansiyon düşerse soğan yenilir.
Temre
-Yazın sıcak havalarda deride görülen küçük kızarıklardır. Vücut soğuk suyla yıkanır. Temre olan yerler örtülmez.
Yanık
-Yanığın üzerine yoğurt sürülürse yanık geçer. Ayrıca diş macunu da sürülebilir. -Zeytinyağı sürülür.
-Yumurtanın sarısı boş tavada kavrulur. Kavrulan yumurta bir süre sonra siyahlaşır ve su haline gelir. Sonra yanık olan yere sürülür.
Zehirlenme
-Zehirlenen kişiye tuzlu ayran içirilir. -Ağzının içine parmakla sokulup kusturulur.
Hastalıkların ve tedavilerinin yanı sıra güzel görünmek için kadınların kullanmış olduğu yöntemler de bulunmaktadır. Bu yöntemler ve uygulamalar:282
1. Güzel saçlar için ısırgan otu, papatya kaynatılıp suyuyla saçlar yıkanır. Yağmur suyuyla yıkanan saçlar da yumuşak ve parlak olur. Saçın rengini açmak için gün aşırı saçlar papatya suyuyla yıkanır.
2. Limon suyu ele sürülürse el parlak gözükür ve kırışık olmaz. 3. Dişlerin beyaz olması için tuz, karbonat ile dişler temizlenir.
4. Yüzdeki lekeleri geçirmek için her banyodan sonra yün kazakla yüz keselenir. 5. Eldeki ve tırnaklardaki kirleri çıkarmak için ekmek yapımından kalan sacın
altındaki külle eller yıkanır.
6. Gül suyuyla yıkanmak cildi güzelleştirir ve temiz kokmasını sağlar. Halk arasında ‘’içini balla dışını gülle yıka’’ inancı bunu örnekler niteliktedir.
7. Saçlara ve ellere kına yakmak da güzel ve hoş görünmek için yapılan bir diğer uygulamadır.
81
Halk hekimliği kapsamında kullanılan bitkilerin ve malzemelerin kullanım alanlarını bir tabloda özetleyecek olursak:
Tablo 3: İnsan hastalıkları ve hastalıkların tedavisinde kullanılan bitkiler ve diğer malzemeler.
Ağız Kokusu Maydanoz, Karanfil
Ateş Çıkması Sirkeli su, su
Arı Sokması Çamur
Bademcik Şişmesi Bal kabağı, ebegümeci, sıcak çorba, çaylar
Baş Ağrısı Patates, kahve, portakal
Bitlenme Gaz yağı
Burun Kanaması Buz
Çıban Soğan
Çocuk Hastalıkları Eşek sütü
Dil Yaraları Tuzlu su
Diş Ağrısı Tuz
Eldeki Çatlaklar Gül
Kulak Ağrısı Anne sütü
İshal Patates, kahve, tuzlu su
İspirte Çay, tavuğun içtiği su
Kabızlık Zeytinyağı
Kansızlık Dalak, ciğer, kuru üzüm, pekmez
Karın Ağrısı Yakı otu (hayt), soğan, püse, zeytinyağı, sıcak kiremit
Kellik Sarımsak
Kırık-Çıkık Hamur (un, yumurta, su)
Mide Yanması Süt, muz
Öksürük Pekmez
Pişik Zeytinyağı
Romatizma Sıcak kum
Sarılık İdrar
Siğil Demir, incirin sütü
Sinüzit Deniz suyu
Soğuk algınlığı Nane, fesleğen, kekik, bal, limon Anne sütünü arttırma Hoşaf, marul, bulgur
Tansiyon Soğan, sarımsak, tuzlu ayran
Yanık Yoğurt, diş macunu
82
Tabloda çocuk hastalıkları olarak belirttiğimiz hastalıklar, sık sık hastalanan çocukları tanımlamaktadır. Bu çocukların bünyelerinin zayıf olduğuna bundan dolayı çok hastalandıklarına inanılır. Eşeğin sütü günde bir bardak içirilir. Böylelikle çocuğun bünyesi kuvvetlenmiş olur ve sık sık hastalanmaz. Kırık-çıkıklarda ise eskiden kırıkçı çıkıkçıya gidilme, kırığın hamurla sarıldığı görülmektedir. Üzüm ve üzüm ürünlerinin kansızlığa deva olduğuna inanılmaktadır. Burada dikkat çeken bir diğer uygulama ise demirdir. Demirin Türk halk inanç sistemindeki önemi büyüktür. Halk hekimliğinde kullanılmış olması demirin gücüne verilen bu önemi göstermektedir diyebiliriz.
Günümüzde yapılmakta olan çoğu uygulamaların kökenleri geçmişle bağlantılıdır. Derlenen uygulamaların ve inanışların Şamanizmle olan bağlantılarına değinmemiz bundan dolayıdır. ‘’Orta Asya ve Ön Asya’dan Anadolu’ya herhangi sebeplerle gelen kitleler, Müslümanlığı kabul etmekle beraber eski şaman dinlerine ait İslam’a aykırı birçok kültürde İslam ile beraber kaynaşmışlardır.’’283 İnsan hastalıkları tedavisinde ocaklı
olarak bilinen kişilere başvurmak şamanizmin ve atalar kültünün devam ettiğini, uygulama yapılırken dini dualar okunması ise bu kültün İslami şekle bürünerek yaşatıldığını göstermektedir.
B) Hayvan Hastalıkları ve Tedavisi
Manavgat Manavları arasında hayvan yetiştiriciliği fazla yoktur. Yetiştirilen hayvanlar evin ihtiyacını karşılayacak kadardır. Bu hayvanların hastalıklarında yapılan birtakım tedavi yöntemlerinin olduğu görülmektedir.
Kelebek
Koyun sıcak su içerse karaciğerinde kelebeğe benzer kurtlar olur. Koyun zayıflarsa, gelişmezse ciğerinde hastalık var denilir.284
Şap
Hayvanın ağzında yara olur. Ağzı köpürür. Hayvanın eti yenmez.285
Tavuk Gıran/Ölet
Bahar aylarında çimenler yeni çıktığında tavuklarda olur. Tavuklara ölet gelir. Burnundan salya akar. Eti yenmez. Telef olur.286
283 Türkdoğan, Orhan, Alevi Bektaşi Kimliği, İstanbul, 2004, s. 301 284 Süleyman Aydın, agk.
83 Hayvanda Kırık-Çıkık
Yumurtanın çiğ sarısı kırık olan yere sürülür. Keçeyle üstü sarılır. Kırık ortada kalacak şekilde iki tahta arasına konulur. Üç dört hafta bu şekilde bağlı kalır.287
Hayvanın Gazını Çıkartmak
Hayvan koşturulur. Üzerine soğuk su dökülür.288
Tabak Hastalığı
Hayvanın tırnak aralarında yaralar oluşur. Hayvan halsizleşir ve ateşi yükselir. İyileştirmek için hapı vardır. Ağızdan verilir. Bu hastalık olmadan önce aşısı yaptırılır. Serin yerde havyan muhafaza edilir.289
Kan Tutması
Bu hastalığa yakalanan hayvan çırpınır, titrer. Burnunun üstüyle gözünün birleştiği yerden kanını akıtırlar ya da hayvanın kulağını keserler.290