a. Mesrûḳ: Ben ve Ebû ‘Aṭıyye ʻÂişe’nin yanına gidip ona, “Ey Müminlerin annesi!
‘Ebû Abdurrahman (İbn Mes‘ûd), Kim Allah’a kavuşmak isterse, Allah da ona kavuşmak ister; kim de Allah’a kavuşmayı kerih görürse Allah da ona kavuşmaktan hoşlanmaz’ demişti. Hangimiz ölümden hoşlanabiliriz ki?!” diye sorduk. Hz. ʻÂişe: “Allah, İbn Ümmi Abd’e rahmet eylesin, hadîsin başını söylemiş, siz de ona sonunu sormamışsınız!” dedi ve ardından hadîsi şu şekilde itmâm etti: “Allah bir kul için hayır dilerse, ölümünden bir yıl önce ona bir melek gönderir.
Onu (günahlardan) alıkoyar ve (hayırlı işlere) muvaffak kılar, nihayet o, en hayırlı zamanında ölür. İnsanlar da ‘Filan kişi en hayırlı zamanında öldü’ der. Eceli gelip de kendisi için (ahirette) hazırlanan mükâfatı görünce, ruhu bir an önce bedeninden çıkmak ister. İşte o anda Allah’a kavuşmayı ister, Allah da ona kavuşmak ister. Yine Allah bir kul için bunun gayrısını dilerse, ölümünden bir sene önce ona bir şeytan gönderir. (Bu şeytan) onu azdırıp (iyiliklerden) alıkoyar. Nihayet o da en kötü zamanında ölür. Bu sefer insanlar, ‘Filan kişi en şerli zamanında
106 en-Nûr 24/11: “ يِذَّلا َو ِمْثِ ْلْا َنِم َبَسَتْكا اَم ْمُهْن ِم ٍئ ِرْما ِ لُكِل ْمُكَل ٌرْيَخ َوُه ْلَب ْمُكَل ا ًّرَش ُهوُبَسْحَت َلَ ْمُكْنِم ٌةَبْصُع ِكْفِ ْلْاِب اوُءاَج َنيِذَّلا َّنِإ ٌباَذَع ُهَل ْمُهْنِم ُه َرْبِك ىَّل َوَت
ٌميِظَع : O iftirayı uyduranlar, sizin içinizden bir güruhtur. Bu iftirayı kendiniz için kötü bir şey sanmayın;
aksine o sizin için hayırdır. Onlardan her biri için, işledikleri günahın karşılığı vardır. Onlardan (başı çekerek) o günahın büyüğünü işleyen kişi içinse büyük bir azap vardır.”
107 Bk. Ebû Abdullah b. Saîd b. Mesrûk Süfyan es-Sevrî, Tefsîru Süfyan es-Sevrî, (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983), 221-222; İbn Ebî Şeybe, Musannef, 5/275; Taberî, Câmi‘u’l-beyân, 19/118. Ayrıca bk. Buhârî,
“Meğâzî”, 36; “Tefsîru’l-Kur’ân”, 226; Müslim, “Fedâilu’s-Sahâbe”,155; Beyhakî, es-Sünenü’l-kübrâ, 10/404;
Taberânî, el-Mu’cemu’l-Kebîr, 23/136.
531 öldü’ der. Ona da ecel gelip, kendisi için ahirette hazırlanmış olan azabı görünce ruhu
bedeninden çıkmaktan ikrah ettiği için kendini çekmeye çalışır. İşte o zaman Allah’a kavuşmak istemediği için Allah da ona kavuşmaktan hoşlanmaz.”108
Hz. Peygamber’den (s.a.s.) mervî olup bugün elimizde bulunan bazı hadîslerin Hz.
ʻÂişe’nin verdiği cevapla aynı minvalde olduğu görülmektedir. Nitekim Hz. ʻÂişe ve diğer bazı sahâbîler de Hz. Peygamber’e aynı soruyu sormuştur.109 Bu rivâyetten Mesrûḳ ve Ebû ʻAṭıyye’nin bunlardan haberdar olmadığı anlaşılmaktadır.
b. Mesrûḳ: Hz. ʻÂişe’nin yanında, namaz kılanın önünden köpek, eşek ve kadın geçerse namazını kat‘etmiş olur diye konuşuldu. Hz. ʻÂişe, “Siz bizi köpeklere ve eşeklere mi benzettiniz?! Allah’a yemin olsun ki ben onunla kıble arasında döşeğimde uzanırken, Resûlullah’ın (s.a.s.) namaz kıldığını gördüm. Hatta bir ihtiyacım hasıl oldu, kalkıp oturmayı ve Resûlullah’a rahatsızlık vermeyi hoş görmeyerek ayaklarının yanından (dışarı) sıvışıverdim.”110
ʻUrve b. Zübeyr ve Esved gibi râvîler de Hz. ʻÂişe’den bu minvâlde rivâyetler yapmıştır.111 Mesrûḳ’tan yapılan naklin hem Buhârî hem de Müslim’de geçmesi sağlamlığını teyit eden bir unsurdur.
Bu başlık altında zikredilen her iki rivâyet de anlaşılmayan yahut şüpheye düşülen hadîslerin Hz. ʻÂişe’ye sorulduğunu; onun çeşitli tashih ve açıklamalarda bulunduğunu göstermektedir.
Sonuç
Tâbiʻûnun büyüklerinden ve Kûfe Tefsir Okulu’nun önde gelen öğrencilerinden olan Mesrûḳ’un ilim ve gönül dünyasında Hz. ʻÂişe’nin çok önemli bir yeri vardır. Kezâ Hz.
ʻÂişe’nin de ona muhabbet ve hürmetinin olduğu anlaşılmaktadır. Zira o, Hz. ʻÂişe’nin
“Ümmü’l-müminîn” sıfatı karşısında bir oğul mesâbesindeyse de ondan yaklaşık yirmi yaş kadar büyük, zühd ve takvâsı ile meşhur bir ilim tâlibidir. Onun Hz. ʻÂişe’den yaptığı
108 Abdullah İbnü’l-Mübârek, ez-Zühd, 346. Ayrıca bk. Taberânî, el-Mu’cemu’l-Evsat, I, 196.
109 Saʻd b. Hişâm→ Hz. Âişe: Resûlullah (sas) “Kim Allah’a kavuşmak isterse, Allah da ona kavuşmak ister; kim de Allah’a kavuşmayı kerih görürse Allah da ona kavuşmaktan hoşlanmaz.” buyurdu. Ben, “Ey Allah’ın Nebîsi bu ölümden hoşlanmamak mı? Ölümden hiçbirimiz hoşlanmayız!” dedim. “Öyle değil! Fakat mümin Allah’ın rahmeti, rızası ve cennetiyle müjdelendiği zaman Allah’a kavuşmak ister; Allah da ona kavuşmak ister. Kâfir ise Allah’ın azabından ve gazabından haberdar edildiği zaman Allah’a kavuşmak istemez; Allah da ona kavuşmak istemez.” Buyurdu. Bk. Müslim, “ez-Zikr ve’d-Dua ve’t-Tevbe ve’l-İstiğfar”, 15. Ayrıca bk. Buhârî, “Rikâk”, 41;
Müslim, “ez-Zikr ve’d-Dua ve’t-Tevbe ve’l-İstiğfar”, 17; İbn Mâce, “Zühd”, 31.
110 Buharî, “Salât”, 103; Müslim, “Salât”, 270.
111 Müslim, “Salât”, 269, 271.
532 rivâyetler; hem metin içerikleriyle hem de söz konusu metinlerin nasıl bir ortamda ve ne
şekilde vücut bulduğunu betimleyen satır arası bilgilerle bir Hoca-Öğrenci portresini gözler önüne sermektedir. Hz. ʻÂişe, ʻAbdullah b. Mesʻûd’dan sonra Mesrûḳ’un en çok istifade ettiği hocası, üstâzesidir. Nitekim Hz. Peygamber’in (s.a.s.) özel hayatı ve ev içindeki hallerine dâir ondan aldığı çoğu bilgi konusunda İbn Mesʻûd’un tartışılmaz ilmî birikiminin kifâyet etmeyeceği açıktır. Sahâbe fiillerine ilişkin bazı meselelerde Hz. ʻÂişe’den teyit alma mahiyetinde sorulan sorular da onun Hz. Peygamber’in (s.a.s.) evdeki haline herkesten daha fazla muttali oluşuyla ilgilidir. Zaten ezvâc-ı tâhirâtın ümmet için önemi ve değeri de en çok bu mümeyyiz vasıftan kaynaklanmaktadır.
Bu çerçevede Mesrûḳ’un ömrünü daha çok Kûfe ve çevresinde geçirdiği düşünüldüğünde; Medîne’de yaşayan Hz. ʻÂişe’den bu kadar farklı konularda ve çok sayıda rivâyeti yapmasını, onun ilme olan aşkı ve azmi ile açıklamak mümkündür. Sadece örnek olarak incelediğimiz rivâyetlerde bile Hz. ʻÂişe’nin huzuruna bazen yalnız bazen Ebû ʻAṭıyye ve Esved gibi ilim ehli tâbiîlerle birlikte, bazen de bir grubun içinde olarak defalarca çıktığı anlaşılmaktadır. Rivâyetlerin çok farklı konulara ilişkin oluşu da bunların farklı zamanlardaki görüşmelerde konuşulduğunu göstermektedir. Ayrıca bu durum tâbiʻûn âlimlerinin kendi aralarında ilmî müzâkereler yaptıklarına; bir meseleyi beraberce öğrenmek yahut ihtilaflı durumları çözüme kavuşturmak için konunun otoritesi olan sahâbîlere müracaat ettiklerine işarettir. Basra’ya ve Şam’a ilmî yolculuklar yaptığı belirtilen Mesrûḳ’un Medîne’ye de bu niyetle seferler yapmış olduğu kuvvetle muhtemeldir. Ayrıca hac mevsimlerinde de Hz.
ʻÂişe’yi çadırında ziyaret edip yine çeşitli konularla ilgili suâller sorduğu anlaşılmaktadır.
Rivâyetlerden Hz. ʻÂişe’nin fayda mülâhaza ettiği bazı bilgileri, sorulmamış olsa dahi, çeşitli vesilelerle Mesrûḳ’a verdiği hissedilmektedir. Görüşmeler esnasında Hz. ʻÂişe’nin misafirleriyle perde arkasından muhatap olduğu bilinmektedir. Mezkûr rivâyetlerde bunun aksini gösterecek doğrudan yahut dolaylı net bir bilgi bulunmamaktadır.
Normal vakitlerde Hz. ʻÂişe’nin Medîne’deki hânesinin; hac seyahatlerinde ise çadırının herkese açık bir mektep ve ilim merkezi vazifesi gördüğü anlaşılmaktadır. Elbette ki çok büyük olmayan bu mekânlara izin ve kabul ile; muhtemelen kalabalık zamanlarda sıra ile girildiği düşünülebilir. Hz. ʻÂişe’nin çevresinde bulunan yardımcılarının gelen misafirleri karşılayıp uğurladığı ve çeşitli ikramlar yaptığı anlaşılmaktadır. Onun, Mesrûḳ ve yanındakilere bal şerbeti (veya sevîk) yapılmasını emrettikten sonra “Eğer ben oruçlu olmasaydım bizzat tadar, kontrol ederdim.” şeklindeki iltifatı dikkat çekicidir. Ümmetin ilim
533 tâlipleri ona en mahrem meseleleri de sormuş; Hz. ʻÂişe ise onların annesi sıfatıyla dînî her
konuda onları aydınlatmayı vazife telakki etmiştir. Bir hanım olarak Hz. ʻÂişe’ye erkeklerin bir takım mahrem soruları yöneltebilmeleri önemli bir detaydır. Sorarken tabiî olarak utanmaları ise bunun sıkça rastlanan bir durum olmadığı şeklinde değerlendirilebilir.
Neticede Mesrûḳ bir ilim erbâbı ve sahâbî öğrencisi sıfatıyla Hz. ʻÂişe’den son derece önemli bilgiler alıp kendinden sonraki nesillere aktaran bir şahsiyettir. Bunların önemli bir kısmı sonraki nesillere sadece Mesrûḳ’tan intikal eden özel hatıralardır. Hz. Peygamber’in (s.a.s.) Yüce Allah’ı görmediğini vurgulayan nakil; ikindinin farzından sonraki iki rekât namaz;
hac mevsiminde Mekke’ye kurban gönderenin, bulunduğu yerde hac yasaklarına uyup uymayacağı gibi meseleler; yanlış yahut eksik anlaşılan hadîslerdeki tashih ve şerhler; bunların yanı sıra kendisine çeşitli vesilelerle yahut doğrudan aktarıldığı anlaşılan hatıralar Mesrûḳ’un yeni nesillere tevârüs eden ilmî birikime Hz. ʻÂişe vasıtasıyla yaptığı son derece önemli katkılardır. Hz. ʻÂişe’nin namazında yaptığı duaya şahitlik edecek kadar yakın bir mevkide olan Mesrûḳ’un, onun yanında çeşitli gözlemler yapmaya yetecek kadar uzun zaman geçirdiği anlaşılmaktadır. O, sadece öğrendiklerini ve yaptığı gözlemleri aktarmakla kalmamış, öğrendiklerini bizzat kendi hayatında son nefesine kadar uygulamıştır.
Birçoğu Hz. Peygamber’e, daha büyük yekûnu ashâb-ı kirâma ulaşan binlerce hatta on binlerce rivâyet; bilgi, değerlendirme, açıklama ve tashih, bugün elimizdeyse -ki bunlara kıyasen zaman içinde zâyi olup bize intikal etmeyen bilgiler de hesaba katılmalıdır- bunu hicrî ilk asrın, her ilim tâlibine açık medreselerine; tabiri yerindeyse “informel” okullarına, bu okulların gönüllü muallim ve talebelerine borçluyuz. Kutlu öğretmenler ilmi emanet etmiş, bahtiyâr öğrenciler ise emanete bihakkın riâyette bulunmuştur. Bu okulların en müstesnâlarından biri müminlerin annesi Hz. ʻÂişe’nin okuludur; onun en güzide öğrencilerinden biri ise Mesrûḳ b. el-Ecdaʻ’dır.
534 Kaynakça
ʻAbdullah İbnü’l-Mübârek, Ebû Abdurrahman el-Mervezî. ez-Zühd ve’r-rekâik. Thk.
Habîburrahman el-A‘zamî. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Abdürrezzak es-San‘Ânî, İbn Hümam Ebû Bekir el-Himyerî el-Yemânî, el-Musannef, thk. Habîburrahman el-A’zamî. 11 cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1983.
Âcûrrî, Ebû Bekir Muhammed b. el-Hüseyin b. ʻAbdullah el-Bağdâdî. eş-Şerîa. Thk.
ʻAbdullah b. Ömer b. Süleyman ed-Dümeycî. 5 cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1420/1999.
Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah İbn Muhammed b. Hilâl b. Esed eş-Şeybânî. Müsned.
Thk. Şuayb el-Arnaût/Âdil Mürşid vd. 45 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
Aliyyü’l-Kârî, Ebu’l-Hasan Nûreddin el-Herevî. Şerhu’ş-Şifâ. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
Bâcî, Ebu’l-Velîd Süleyman b. Half. et-Ta‘dîl ve’t-tecrîh. Thk. Ebû Lübâbe Hüseyin. 3 cilt.
Riyad: Dâru’l-Livâ, 1986.
Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali el-Husrevcirdî el-Horasânî. Şuʻabu'l-iman. Thk. Abdülalî Abdülhamîd Hâmid. 14 cilt. Riyad: Mektebetü'r-Rüşd, 2003.
Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali el-Husrevcirdî el-Horasânî. es-Sünenü’l-kübrâ. Thk. Mahmûd Abdülkadir ‘Atâ. 10 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali el-Husrevcirdî el-Horasânî. el-Esmâu ve’s-sıfât. Thk. ʻAbdullah b. Muhammed el-Hâşidî. 2 cilt. Cidde: Mektebetü’s-Sevâdî, 1993.
Bozkurt, Üsame. Mesruk b. el-Ecda' ve Hadisçiliği. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
(https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp)
Bozkurt, Üsame. “Tâbiîn Âlimi Mesrûḳ b. el-Ecda’ın Hadis İlmine Katkısı ve Rivayetlerine Dair Verilerin Değerlendirilmesi”. 6. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı. Ed. Kadri Budak/Sabri Eğe. 4/29-45. İstanbul: İLEM, 2017.
Buhârî, Ebû ʻAbdullah İsmail b. İbrahim el-Cu’fî. Sahihu’l-Buhârî. Thk. Muhammed Züheyr b. Nasır en-Nasır. 9 cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2002.
Buhârî, Ebû ʻAbdullah İsmail b. İbrahim el-Cu’fî. et-Târîhu’l-kebîr. Thk. Muhammed Abdülmuîd Hân. 8 cilt. Haydarâbad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmanîyye, ts.
Dârimî, Ebû Muhammed b. Abdillah b. Abdirrahman b. Fadl b. Behrâm b.
Abdüssamed. Sünenu Dârimî. Thk. Hasan Selim Esed ed-Dârânî. 4 cilt. Suûdî Arabistan:
Dâru'l-Muğnî, 2000.
Ebu’l-Abbâs el-Asamm/İsmâil es-Saffâr. Mecmûʻ. Thk. Nebîl Saʻduddîn Cerrâr. Beyrut:
Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2004.
Ebû Bekir ed-Dîneverî, Ahmed b. Mervân. el-Mücâlesetu ve cevâhiru’l-İlm. Thk. Ebû
‘Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âl-i Süleyman. 10 cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1419/1998.
535 Ebû Nu‘aym Ahmed b. ʻAbdullah b. Ahmed el-Isbahânî. Hilyetü’l-evliya ve
tabakâtu’l-asfiyâ. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî/Dâru’l-Fikr/Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1409/1989.
Ebû Nu‘aym Ahmed b. ʻAbdullah b. Ahmed el-Isbahânî. Müsnedü Ebî Hanîfe. Thk.
Nazar Muhammed el-Firyâbî. Riyad: Mektebetü’l-Kevser, 1415/1994.
Ebû Nu‘aym Ahmed b. ʻAbdullah b. Ahmed el-Isbahânî. et-Tıbbu’n-Nebevî. Thk.
Mustafa Hızır Dönmez et-Türkî. 2 cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2006.
Ebû Yaʻlâ, Ahmed b. Ali b. el-Müsnî el-Mûsılî. Müsned. Thk. Hüseyin Selim Esed. 13 cilt. Dımaşk: Dâru'l-Me'mûn li't-Türâs, 1984.
Elmalı, Hüseyin. “Hassân b. Sâbit”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16: 399-402. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Efendioğlu, Mehmet. “Sahâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35: 491-500.
İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Fayda, Mustafa. “ʻÂişe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2: 201-205. İstanbul:
TDV Yayınları, 1989.
Gördük, Yunus Emre. “Tabi‘ûn Döneminde Önemli Bir Müfessir: Mesrûḳ b. el-Ecda‘
(Biyografik Bir İnceleme)”. Marife 18/1 (Yaz 2018): 193-213.
Hâkim en-Neysâbûrî. el-Müstedrek alâ’s-Sahîhayn. Thk. Mustafa Abdülkadir ‘Atâ. 4 cilt.
Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîhu Bağdâd. Thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 16 cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2002.
İbnü’l-‘A’râbî, Ebû Saîd. Mu‘cemu İbni’l-‘A’râbî. Thk. Abdülmuhsin b. İbrâhim b.
Ahmed el-Hüseynî. Suûdi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 1418/1997.
İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasan. Tarîhu Dımaşk. Thk. ‘Amr b. Ğarâme el-Umrevî.
80 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasan. Kitâbu’l-erbaîn. Thk. Muhammed Mutîʻ el-Hâfız.
Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1406/1985.
İbn Battâl, Ebû’l Hasan Ali b. Halef b. Abdilmelik. Şerhu Sahîh-i Buhârî. Thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim. 10 cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
İbn Ebi’d-Dünyâ, Ebû Bekir ʻAbdullah b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muhtadırîn. Thk.
Muhammed Hayr Ramazan Yusuf. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1997.
İbn Ebî Şeybe, Ebû bekir ʻAbdullah b. Muhammed b. İbrahim b. Osman. el-Kitâbu’l-Musannef fî’l-ehâdîs ve’l-âsâr. Thk. Kemal Yusuf el-Hût. 7 cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409/1989.
İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasan İzzeddin Ali. Üsdü’l-ğâbe fî ma‘rifeti’s-sahâbe. Thk. Ali Mahmud Muavvıd-Adil Ahmed Abdülmevcud. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
536 İbnü’l-Esîr el-Cezerî, Mecdüddîn Ebu’s-Saâdet el-Mubârek b. Muhammed.
Câmiʻu’l-ʻusûl fî ehâdîsi’r-Resûl. Thk. Abdülkadir el-Arnavût. 12 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1969-1972.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fadl Şihabüddin Ahmed. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. Beyrut:
Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. b. Ahmed et-Temîmî el-Büstî. Sahîhu İbn Hibbân. Thk. Şuayb el-Arnavut. 18 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1988.
İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshak es-Sülemî. Sahîhu İbn-i Huzeyme. Thk.
Muahmmed Mustafa el-‘A’zamî. 2 cilt. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 1424/2003.
İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshak es-Sülemî. Kitâbu’t-tevhîd. Thk.
Abdülaziz b. İbrahim eş-Şehvân. 2 cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1994.
İbn Mâce, Ebû ʻAbdullah Muhammed b. Yezid er-Rebeî el-Kazvinî. Sünenu İbn Mâce.
Thk. Muhammed Fuad Abdülbaki. 2 cilt. Beyrut: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
İbn Râhûye, Ebû Yakub İshâk b. ibrahim b. Mahled b. İbrahim el-Hanzalî. Müsnedu İshâk b. Râhûye. Thk. Abdülgafur b. Abdülhak el-Belûşî. 5 cilt. Medine: Mektebetü’l-İman, 1991.
İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed el-Hâşimî el-Bağdâdî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. Thk.
Muhammed Abdülkadir ʻAtâ. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
İbnü’s-Sikkît, Ebû Yûsuf Ya‘kûb b. İshâk. Kitâbu’l-elfâz. Beyrut: Mektebetü Lübnan Naşirûn, 1988.
Kastalânî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Mısrî. İrşâdu’s-sarî li-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 10 cilt. Mısır: Matbaatu’l-Kübra el-Emîriyye, 1906.
Mâlik b. Enes. Muvatta (Muhammed b. el-Hasan eş-Şeybânî rivâyeti). Thk. Abdülvehhab Abdüllatif. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
Ma‘Mer b. Ebî ‘Amr Râşid el-Ezdî. el-Câmi‘ (Abdürrezzak’ın el-Musannef’inin 10 ve 11.
cildi olarak neşredilmiştir.). Thk. Habîburrahman el-A‘zamî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403/1983.
Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî. Sahîh. Thk.
Muhammed Fuâd Abdulbakî. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
Mizzî, Cemalüddin Ebu’l-Haccac Yusuf b. Abdurrahman. Tehzîbü’l-kemal fî esmâi’r-rical.
Thk. Beşşar ‘Avvâd Ma’rûf. 35 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. Sünen. Thk. Abdülfettah Ebû Gudde. 9 cilt. Halep: Mektebu’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1986.
Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-kübrâ. Thk. Hasan Abdülmün'im eş-Şiblî. 10 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2001.
537 Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddîn Yahya b. Şeref. Tehzîbu’l-esmâi ve’l-luğât. 4 cilt.
Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed. Bahru’l-‘ulûm. 3 cilt. b.y: y.y., ts.
Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahman b. Ebû Bekr. ed-Dürrü'l-mensûr. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
Süfyan es-Sevrî, Ebû ʻAbdullah b. Saîd b. Mesrûḳ. Tefsîru Süfyan es-Sevrî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
Taberânî, Ebû’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyub. el-Mu’cemu’l-kebîr. Thk. Hamdi b. Abdilmecid es-Selefî. 25 cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
Taberânî, Ebû’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyub. el-Mu’cemu’l-evsat. 10 cilt. Kâhire:
Dâru’l-Haremeyn, ts.
Taberânî, Ebû’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyub. ed-Duâ. Thk. Mustafa Abdülkadir ‘Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1992.
Taberî, Ebû Cafer Muhammed İbn Cerîr. Câmi‘u’l-beyân fî te’vîli âyi’l-Kur’ân. Thk.
Ahmed Muhammed Şakir. 24 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
Tahâvî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed el-Mısrî. Şerhu me‘âni’l-âsâr. Thk. Muhammed Zührî en-Neccâr/Muhammed Seyyid Câdu’l-Hakk. 5 cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1414/1994.
Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa es-Sevre. el-Câmiu’s-Sahîh (Sünenü Tirmizî). 5 cilt.
Mısır: Şirketü’l Mektebe ve Matbaati Mustafa el-Bâbî’l-Halebî, 1975.
Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzak Ebu’l-Feyz Murtazâ. Tâcu’l-arûs. 40 cilt. Beyrut: Dâru’l-Hidâye, ts.
Zehebî, Şemsüddîn Ebî Abdillah Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Beyrut:
Müessesetü’r-Risâle, 1985.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâfu an hakâıkı ğavâmıdı’t-Tenzîl. 4 cilt.
Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 1407/1985.
Zeylaʻî, Cemâlüddîn Ebû Muhammed ʻAbdullah. Tahrîcü’l-ehâdîs ve’l-âsâri’l-vâkiʻati fî tefsîri’l-Keşşâf. thk. ʻAbdullah b. Abdurrahman es-Saʻd. 4 cilt. Riyad: Dâru İbn Huzeyme, 1414/1993.
Elektronik Kaynak
https://www.google.com.tr/maps/