Hicri 1301 Tarihli Hicaz Vilayet Salnâmesi, Mekke şehrinin Arabistan yarımadasındaki konumunun açıklanması ile beraber tarihinin ele alınmasıyla başlar.
Salnameden hareketle Yemen tarafından Mekke şehrine gelen Cürhüm kabilesi zamanında, Hazreti İsmail’de Mekke şehrine gelmiş ve bu kabileden Mudad’ın kızı ile evlenmiştir.59 Hazreti İsmail’den sonra belde, İsmail Peygamberin oğullarından olan Mudad tarafından idare edilmiştir. Bir müddet sonra ekonomik sebeplerden olduğu anlaşılan sorunlar neticesinde Cürhümlüler ile Mekke’nin bir başka kabilesi olan Katura kabilesi arasında savaş çıkmış ve Katura kabilesi yenilmiştir. Salnamede, ilerleyen süreçte Cürhüm kabilesinin Mekke’de zulmetmesi, yönetimde meydana gelen gevşeklik ve askeri gücün zayıflaması gibi sebeplerden dolayı Huza’a ve Beni Bekir kabileleri ile Cürhümlüler arasında bir savaş meydana gelmiş ve neticede Cürhümlüler tekrardan Yemen tarafına dönmek zorunda kalmışlardır.60 Salnamede daha sonraki dönemler Mekke’nin siyasi tarihinden ziyade daha çok kronolojik düzen içerisinde Mekke şehrinde ve dolayısı ile Kâbe’de meydana gelen değişiklikler, yapılan yenilikler ele alınmıştır.
Salnamede dikkat çeken bir husus şudur ki; Vahhabi meselesinden önce görev yapmış Mekke’nin emir ve valilerinin isimleri bulunmamaktadır. Zira salname içeriğinde de bu duruma değinilmiş, Mekke şehrinde emir ve valilik yapanların isimleri geçmiş dönemlerden itibaren açıklanmak istenmiş fakat Vahhabi meselesinden önceki görevlilerin tayin olunması veya görevden ayrılması gibi konuları tam anlamıyla ortaya çıkarılmadığından bu konu daha detaylı araştırılıp bir sonraki salnamede belirtileceği açıklanmıştır.61 Bu bakımdan Hicri 1301 Tarihli Hicaz Vilayet Salnâmesine göre H. 1257/1299 – M. 1841/1882 yılları arasında 22 tane Hicaz valisi göreve gelmiştir. En son H. 1299 tarihinde Osman Nuri Paşa Hicaz valisi olup H. 1301
59 Hicaz Vilayet Salnamesi, (H.1301-M.1884),Transkripsiyon ve Değerlendirme, s.25.
60 Hicaz Vilayet Salnamesi, (H.1301-M.1884), s.26.
61 Hicaz Vilayet Salnamesi, (H.1301-M.1884), s.36.
17 tarihli salnamenin bu dönemde basıldığı anlaşılmaktadır. H. 1228/1299 – M.
1813/1882 yılları arasında 9 tane Mekke Emirinin görev aldığını görmekteyiz.
Hicri 1301 Tarihli Hicaz Vilayet Salnâmesine göre Osmanlı Devleti yöneticileri ve eşlerinin bölgeye birçok hayrat yaptığı görülmektedir. Yapılan mimari yapılar eğitim alanında da kendini göstermiştir. Salnamede Mekke şehrinde toplam 33 adet Sıbyan mektebinin olduğu bu mekteplerde takriben 1150 kadar çocuk öğrencinin eğitim gördüğü belirtilmiştir. Salnâmeye göre mekteplerden en meşhurları Süleymaniye, Davudiye, Şehid Mehmed Paşa ve Mahmudiye medreseleridir.62
Hicaz vilayeti
Salnamaye göre Hicaz vilayetinin yüz ölçümü bir milyon yüz doksan bin kilometre kare ve nüfusu da yedi yüz bine yakın olarak tahmini rakamlarla ifade edilmiştir.
Ticaretin önemli bir geçim kapısı olduğu Hicaz bölgesinin en işlek limanları Cidde, Yanbu’l Bahr, Rabığ ve Leyt limanlarıdır.63
Tarımsal faaliyetler çok yoğun olmamakla beraber çeşitli ürünlerin yetiştiği Hicaz’da en önemli ihracat ürünü hurmadır. En kaliteli hurma ise Medine şehrinde yetişir.
Medine de halkın ihtiyaçları doğrultusunda zirai tarım yapıldığı belirtilse de temel geçim kaynağı olan buğday, arpa gibi tarımsal ürünler Hicaz bölgesine Mısır ve Basra bölgelerinden gelmektedir. Hicaz Mısır’a sadece siyasi anlamda bağlı değil aslında ekonomik ve ticari açıdan da bağlıdır. Bunlardan başka Fatıma vadisi olarak belirtilen yerde limon, portakal ve muz gibi ürünlerde yetiştirilmekte ama bu ürünler bölge içinde tüketildiğinden hurma gibi ihracat değeri taşımamaktadır.
Hicaz bölgesinin vaz geçilmez binek hayvanı devedir. Hicaz bölgesinde Mısır’da olduğu gibi pek verimli otlakların bulunmayışı sebebiyle ineklerin süt bakımından verimsiz olduğu belirtilmiştir. Bölge halkı büyükbaştan ziyade küçükbaş eti yemektedir. Hac adayları için Hicaz bölgesindeki yabani hayvanlardan da bahsedilmiştir. Yabani hayvan olarak özellikle tilki ve maymunun çokluğundan ve yer yer yılan, yengeç ve akrep gibi sürüngen hayvanlardan bahsedilir.64
62 Hicaz Vilayet Salnamesi, (H.1301-M.1884), s.50.
63 Hicaz Vilayet Salnamesi, (H.1301-M.1884), s.52.
64 Hicaz Vilayet Salnamesi, (H.1301-M.1884), s.53.
18 Hicaz Bölgesinin en önemli iki şehri olan Mekke ve Medine’nin İslamiyet’in merkezi konumunda olması sebebiyle Hicaz bölgesine binlerce insan giriş çıkış yapmakta, bu kalabalık insanlar beraberinde ister istemez kolera gibi çeşitli hastalıkları da beraberinde getirmekteydi. Bu durum hem bölge halkını hem de hac ibadetini de zora sokmakta ve birçok insanın ölmesine de sebebiyet vermekteydi. Osmanlı Devleti’nin bu soruna karşı Hicaz Bölgesinde yer yer karantina uygulamasına gittiğini ve Hicaz’da karantina teşkilatını kurduğu görülmektedir.
Cidde
Hicri 1301 Tarihli Hicaz Vilayet Salnâmesine göre Cidde şehri bir sur ile çevrilmiş olup, şehrin tahminen iki bin hane ve yirmi bin nüfusu vardır. Hazreti Havva’nın kabri bu şehirde bulunmaktadır. Cidde şehrinde yedi cami ve on iki adet han bulunmaktadır.65
Cidde Hicaz bölgesinin ticari kapısıdır. Hicaz bölgesine gelen tahıl ürünleri Cidde iskelesinden içeri girmektedir. Cidde, konumu itibariyle Mekke şehrinin gümrük kapısı mahiyetindedir. Hac ibadetini yapmak için gelen insanlar, bölge halkının yaşamsal ihtiyaçlarının karşılanması için özellikle Mısır bölgesinden gelen ürünler Cidde şehrinden giriş yapıp Mekke’ye ulaşırdı.
Hicri 1301 Tarihli Hicaz Vilayet Salnâmesine göre Mekke’den Taif e on sekiz saatte gidilmektedir. Salnamede Taif kasabası tahminen dört yüz hane ve iki bin nüfusu barındırmaktadır. Bu beldede büyük bir kale ve bu kalede dört tabur asker
Bkz: Gülden Sarıyıldız “Hicaz Karantina Teşkilatı (1865-1914)”, TTK, Ankara, 1996.
65 Hicaz Vilayet Salnamesi, (H.1301-M.1884), s.92.
66 Hicaz Vilayet Salnamesi, (H.1301-M.1884), s.92.
19 bulunmaktadır. Kasabanın batısında ise büyük bir mescit vardır. Bu mescit dâhil Taif de beş adet daha küçük mescit vardır.67
Kasaba, etrafındaki bağ ve bahçelerle meşhurdur ki bu bahçelerde çeşitli meyve ve yemişler yetiştirilir. Bu meyvelerden incir ve çavuş üzümü diğer ürünlere nazaran daha değerlidir.68 Lakin salnamede bu bağ ve bahçelere gereken düzeyde bakılmadığı eğer bahçelere daha itina ile bakılacak olursa verimin daha üst düzey olacağı belirtilmiştir.
Salnâmenin sonunda yapılan açıklamada salnamenin istenildiği gibi hazırlanamadığı anlaşılmaktadır. Salnamede bu duruma bazı sebeplerin mani olduğu ve bu sebepleri bertaraf etmenin çok vakit kaybettireceği belirtilmiştir. Lakin bu sebeplerin ne olduğu belirtilmemiştir. Eksikliklerin giderilmesi ikinci salnameye bırakılmıştır. Ayrıca salnâmede takvim ile vilayet haritasının basım aleti eksikliğinden basılamadığını ve bunu da seneye bırakıldığı belirtilmiştir.69
Salnâmeler Osmanlı arşiv geleneğinin önemli yapı taşlarından olmuştur. Hicri 1301 Tarihli Hicaz Vilayet Salnâmesinde de görüldüğü üzer konu aldığı yıl itibariyle bölge hakkında detaylı bilgiler içermektedir. Devlet memurlarının en üs kademesinden en alt kademesine kadar ki isimleri, askeri personellerin isimleri, sayısal verilerle bölgenin eğitim durumu ve ekonomik durumu, geçim kaynakları, ithalat ve ihracat ürünleri, bölgenin bitkisel yapısı, yabani ve evcil hayvanları ve coğrafi yapısına kadar pek çok bilgiler verilmiştir. Bu bilgiler ışığında transkripsiyonunu yaptığımız bu salnâme ile Hicaz Vilayeti hakkında çalışma yapacak araştırmacılara kaynak olması ve daha sonra yayımlanan Hicaz salnamelerine de temel teşkil etmesini temenni ediyoruz.
67 Hicaz Vilayet Salnamesi, (H.1301-M.1884), s.93.
68 Hicaz Vilayet Salnamesi, (H.1301-M.1884), s.93.
69 Hicaz Vilayet Salnamesi, (H.1301-M.1884), s.119.
20 TABLOLAR
Tablo 1. 1884 (H. 1301) Tarihli Hicaz Vilayet Salnâmesine Göre 1841-1882 (H.
1257-1299) Tarihleri Arasında Görev Yapmış Olan Hicaz Valileri
21 Tablo 2. 1884 (H. 1301) Tarihli Hicaz Vilayet Salnâmesine Göre 1813-1882 (H.
1228-1299) Tarihleri Arasında Görev Yapmış Olan Mekke-i Mükerreme Emirleri
TARİH MEKKE-İ MÜKERREME EMİRLERİ AÇIKLAMA
M.1813-H.1228 Şerif Galib İbn Müsaid Vahhabi meselesi
sırasından Mekke Emiri
M.1825-H.1240 Şerif Yahya Bin Şerif Surur -
M.1828-H.1243 Şerif Mehmed İbn Abdulâyn İbn Avn -
M.1851-H.1267 Şerif Abdulmutalib -
M.1856-H.1272 Şerif Mehmed İbn Abdulâyn İbn Avn İkinci Defa
M.1858-H.1274 Abdullah -
M.1877-H1294 Şerif Hüseyin Paşa Bin Mehmed İbn Avn -
M.1880-H.1297 Abdulmutalib -
M.1882-H.1299 Şerif Avnurrefik -
22 Tablo 3. 1884 (H. 1301) Tarihli Hicaz Vilayet Salnâmesine Göre Hicaz Vilâyetinin Önemli Devlet Görevlileri
GÖREVLİ AÇIKLAMA
Hicaz Valisi Osman Nuri Paşa -
Mekke şehri kadısı Mustafa Münib Efendi -
Hanefi müftüsü Abdurrahman Sirac Efendi -
Defterdar Raşid Efendi -
Yazıcı Atıf Bey -
Âlây Beyi (?) Atanmamış
Harem-i Şerif müdürü Süleyman Nazif Efendi -
Mekke şehri sıhhıye memuru Nuri Efendi -
Posta ve telgraf başmüdürü Ali Rıza Bey -
Cidde Vilayeti Kaymakamı Fehmi Bey -
23 Tablo 4. 1884 (H. 1301) Tarihli Hicaz Vilayet Salnâmesine Göre Mekke Şehrinde Bulunan Zaviyeler
24 Tablo 5 1884 (H. 1301) Tarihli Hicaz Vilayet Salnâmesine Göre Cidde’de dost devletlerin konsoloslukları
KONSOLOSLUK AÇIKLAMA
Felemenk Devleti konsolosu Mösyö Küvit -
Fransa konsolosu Mösyö Lostalo -
İran Devleti Kârperdazı Mirza Hasan Han -
İngiltere konsolosu Mösyö Jako -
25
Veseniyet ahdinde karabulut gibi afâkı ihâta eden zülmet-i şirk ve cehâlet arasından berk-i sâti gibi lemeân ederek lemha-i basarda âlemleri nura gark eyleyen şems-i cihân-ı efzûn İslamın matla-ı zuhur-u maskat-ı re’s-i risâlet-penâhî olan Mekke-i Mükerreme şehridir ki mukaddema << Bathâ >> tesmiye kılınmışidi.<< Ceziretü’l –
Arab >> ın cihet-i garbîsinde ve yıgirmi bir derece kırk beş dakika arzıyla yetmiş yedi derece tûlinde kâindir. Cenâb-ı kibriyânın tecellî-gâh-ı rubûbiyeti olmağla kıble’i müvahhidîn olan Kâbe-i Muazzamayı kemal-i tevkîr ile âğûş-i ihtıramında izâz eyleyen işbu belde’i mukaddesenin mebde’i ûmrânı << Cürhüm << kabîlesinin hazreti İsmâil aleyhi’s-selâma mâiyyetle tavattun itmelerinden itibâr olunmak lazım gelir.
(Sayfa 3) Şöyle ki nebî-i âlî-şân-ı müşârün-ileyhin irtihalinden sonra vilâyet-i Kâbe-i Muazzama necl-Kâbe-i âlîlerKâbe-i << NâbKâbe-it >> bKâbe-in İsmâKâbe-il aleyhKâbe-i’s-selâma kalmış Kâbe-ise de andan