Geri dönüşüm:

Günümüzde elektronik atıklarda en yaygın olarak kullanılan değerlendirme biçimidir. Geri dönüşüm, uzun yıllardan beri beyaz eşyadan otomobile kadar birçok ürün gruplarında uygulanmaktadır. Bu yöntemde işlemler temel olak 3 ana aşamada incelenebilir: 1. ön hazırlık olarak demontaj işlemi; 2. tane küçültme işlemi; 3. mamul malzemesinin ayrıştırılması ve vasıflandırma işlemi [Lee ve diğerleri, 2007]. Ön hazırlık olarak demontaj işlemi ileriki bölümlerde ayrıntılı olarak incelenecektir. Malzemenin ayrıştırılması ve vasıflandırma işlemi parça içerisindeki birçok malzeme içerisinden saf malzeme elde etmek için yapılır. Saf olmayan malzeme geri dönüşüm işleminde malzeme kalitesini düşürerek hem malzeme kalitesini hem de buna bağlı olarak malzeme değerini düşürür.

Tane küçültme işlemleri, tane serbestleşmesini sağlamak ve mamulün ayrıştırma işlemleri için gerekli ebattaki parça boyuna getirilmesi işlemidir. Tane serbestleşmesi parçanın tanelerinin ufalmasıyla tek bir malzemeye sahip tanenin oluşmasıdır. Tane küçültme makinaları temel olarak kırıcılar ve öğütücüler olarak 2 tipe ayrılır (Şekil

3.1). Kırılacak malzemenin sertliği, istenen boyut büyüklüğü ve kapasite boyut küçültme makinasının tipini belirler. [Çığgın 2007]

Şekil 3.1: Boyut Küçültme Makinaları

Boyut küçültme makinaları büyük miktarlarda enerji tüketirler. Bu tüketilen enerjinin küçük bir kısmı faydalı işe çevrilebilir. Geri kalan büyük miktardaki enerji parçalanan tanelerin elastik şekil değişimi, parçalanmayan tanelerin elastik şekil değişimi, plastik özellikleri olan kısımların plastik şekil değişimi, yüzeysel amorflaştırma gibi diğer bağlantı şekillerine geçiş, kırma makinelerinin parçalarının elastik ve plastik şekil değişimi, kırma makinelerinin çalışan yüzeylerinin aşınması ile taneler arası ve tanelerle makinenin çalışan yüzeyleri arasındaki sürtünmelere harcanır [Önal ve Ateşok, 1994]. Bu sebeple çok verimli bir proses değildir.

Kırma ve öğütme işlemleriyle değişik tane büyüklüğüne sahip karışım, ayrıştırma işleminin arzu ettiği tane büyüklüğündeki parçalara ayrıştırılması için eleme veya sınıflama işlemine tabi tutulur [Çığgın, 2007].Bu sayede belirli bir tane büyüklüğüne indirilmiş olan karışım ayrıştırma işlemleri ile istenilen malzeme saflığına sahip ürün elde edilir. Ayrıştırma işlemi karışımı oluşturan malzemelerin iletkenlik özelliklere göre ve yoğunluğuna göre olabilir.

İletkenlik temelli ayırma 3 tipte olabilir; elektrostatik ayırma (electrostatic separation), girdap akımı ile ayırma (eddy current separation) ve triboelektrik ayırma

(triboelectric separation) ile yapılabilir. Elektrostatik ayırma demir dışı metalleri ayrıştırmada kullanılır. Eddy current metal ile metal olmayanları ayrıştırır. Triboelektrik ayrıştırma ile iletken olmayan farklı plastiklerin ayrıştırma işlemlerinde kullanılır.

Özgül ağırlık farkına göre ayırma, değişik yoğunluklara sahip malzemelerin ayrıştırılmasında kullanılır. Tane büyüklükleri 50cm- 6µmarasında olan durumlarda uygulanabilir. En yaygın olduğu uygulama sıvı içersindeki yüzdürme methodudur. Belirli bir yoğunluğa sahip akışkan içerisinde farklı yoğunluklara sahip malzemeler atılarak yüzüp batmasına göre parçalar sınıflandırılır. Tablo 3.3’de özgül ağırlık farkına göre ayırma işleminde kullanılan sıvılar ve yoğunlukları verilmiştir [Zhang and Forssberg, 1997]. Birbiri içinde çözülebilen sıvılar, uygun oranlarda karıştırılarak istenilen yoğunlukta sıvı elde edilebilir.

Özellikle farklı yoğunluk değerlerine sahip olan malzemelerde uygulanır. En ucuz ve işletme gideri en düşük olan değerlendirme yöntemlerinden birisidir. Farklı malzemelere sahip karışım batmasına veya yüzmesine göre ayrıştırılır. Bu sebeple ikiden fazla türde malzemesi bulunan karışım birden fazla havuza ihtiyaç duyacaktır. Elektriksel özelliklerinin düşük olması sebebiyle genellikle plastiklerin ayrıştırılmasında kullanılır. Plastik malzemelerin yoğunlukları Şekil 3.2’te verilmiştir

[Maraşoğlu ,1986].

Tablo 3.3: Yüzdürme Yönteminde Kullanılan Sıvıların Yoğunlukları Malzeme Alkol 0,79 1,00 1,20 1,50 Aseton: TBE = 4:5 2,00 Aseton: TBE = 0.27:1 2,50 Tetrabromo-ethane (TBE) 2,96 2

H O

CaCl −H O

NaCl H O−

Şekil 3.3.’te bir plastik ayıştırma tesisinin şematik görünüşü verilmiştir [Ehrig and Curry, 1992]. 5 farklı plastik malzeme karışımı ayrıştırma işlemine tabi tutulmuştur. Bu sebeple 4 farklı yoğunlğa sahip havuz kullanılmıştır.

Yoğunluk farkına göre ayrıştırma kuru sistemlerle de yapılabilir. Bu sistemler havalı ayrıştırıcılar veya elekler ile ayrıştırma olabilir. Havalı ayırıcılar karışımı belirli bir hava akımının olduğu ortama verilmesi ile yoğunluk farkına göre karışımın ayrışması temeline dayanır. Titreşim ile ayrıştırma bir hazne içerisindeki karışımın dışarıdan verilen bir titreşim ile yoğunluk farkına göre üste veya alta yerleşmesi ile ayrıştırma yapılır.

Şekil 3.2: Yaygın olarak kullanılan Plastiklerin Yoğunlukları

Geri dönüştürülmüş malzemelerin yeni ürünlerdeki kullanımı giderek artmaktadır. Tablo 3.4’de yıllara göre geri dönüştürülmüş malzeme kullanımındaki artış ve 2009 için tahmin edilen değerler verilmiştir [Rajan, 2005]. Özellikle plastiklerin geri dönüşümü 2002-2004 döneminde büyük bir artış göstermiştir. Bunun altındaki en önemli neden bu dönem içerisinde petrol varil fiyatlarının hızlı artışıdır. Artan hammadde fiyatları dolaylı olarak hammadde üreticilerini geri dönüştürümüş malzeme kullanmaya itmiştir. Misal olarak bu dönemde plastik geri dönüşüm miktarı yüzde 10,2 büyümeyle 2357,2 milyon dolardan 2551,9 milyon dolara çıkmıştır. Bu değer 2009 yılı itibariyle 4156,7 milyon dolara çıkması beklenmektedir. Halihazırda ekonomik açıdan en en yüksek geri dönüşüm hacmi metallerdedir. Hem ayrıştırma kolaylığı hem de malzemenin yüksek ekonomik değeri metallerin geri dönüşümünü

cazip kılmaktadır. 2009 yılı içinde metallerin geri dönüşümün yıllık % 8,1 artış hızıyla 6244,5 milyon dolara ulaşması beklenmektedir.

Şekil 3.3: Bir Tesiste Plastiklerin Yüzdürme Yöntemiyle Ayrıştırılması Tablo 3.4: Elektronik Atıkların Geridönüşümün son yıllardaki hacmi ve 2009 yılı

tahmini (Milyon dolar olarak)

YOBO*% 2004-2009

Geri Dönüştürülmüş Metaller 3992,3 4112,3 4236,4 6244,5 8,1 Geri Dönüştürülmüş Plastikler 2357,2 2450,2 2551,9 4156,7 10,2 Geri Dönüştürülmüş Silika _{39,1 40,2 41,3 59,3 7,5} Diğer Geri Dönüştürülmüş Teknolojiler 287,8 400,9 414,7 590 7,3

Toplam: 6776,4 7003,6 7244,3 11050,5 8,8

2009

2002 2003 2004

*YOBO: Yıllık Ortalama Büyüme Oranı

Geri dönüştürümüş malzeme kullanımının birçok faydası vardır. Malzeme hazırlama işlemleri önemli miktarlarda enerji tüketmektedir. Tüketilen enerji sonucunda çevreye zararlı birçok atık ortaya çıkmaktadır. Malzemelerin geri dönüşümü ile bu zararların önemli bir kısmı azaltılabilir. Tablo 3.5’de çelik ve demir için geri dönüşüm ile enerji ve atık miktarlarındaki kazançlar verilmiştir [Cui and Forssberg, 2003]. Malzeme hazırlama işlemleri sırasında tüketilen enerji malzemeden

malzemeye farklılık gösterir. Tablo 3.6’da değişik malzemelerin geri dönüşümü ile elde edilen kazançlar verilmiştir [Cui and Forssberg, 2003].

Tablo 3.5: Demir ve Çelik Atıklarının Geri Dönüşümü ile Elde Edilen Faydalar

Fayda Oranı (%)

Enerji kazancı 74

Hammadde kullanımındaki kazanç 90 Hava kirliliğindeki azalma 86 Su kullanımındaki azalma 40 Su kirliliğndeki azalma 76 Maden atıklarında azalma 97 Tüketici atık oluşumunda azalma 105

3.2.3 Yakmak

İlk üç değerlendirme yönteminin cazip olmadığı durumlarda tercih edilen bir değerlendirme seçeneğidir. Enerji elde etmek maksadıyla kullanılabilir. Bazen bu işlem evsel atıkların değerlendirmesi için de kullanılmaktadır. WEEE’lerde kullanımı küçük geri dönüşümcülerde ve geri kazanımcılar tarafından metallerin geri kazanılması ve özellikle kablolardan bakırı ayrıştırmak amacıyla başlamıştır. Kabloların açık alanda yakılması ile yakma işlemi artıkları arasında bakır kablolar ortaya çıkar. Özellikle az gelişmiş ülkelerde denetimsiz olarak uygulanmaktadır [UNEP, 2006]. Fakat bu yakma işlemi ile zararlı kimyasallardan birisi olan dioxin maddesi ortaya çıkar. Yanma küllerinde biriken dioxin çevreye kontrolsüz olarak bırakılması ile suya ve toprağa bulaşır [Greenpeace, 2007].

EOL değerlendirmesi olarak yakmak işlemi büyüyen atıkların hacimlerinin azaltılması için bir seçenek olarak düşünülmektedir. Fisher ve diğerleri çalışmalarında, kimi durumlarda plastiklerin mekanik geridönüşümünün ne kolay ne de çevreye duyarlı olmadığını belirtmektedir [2004]. Bu gibi durumlarda enerji kazanımınını uygun bir alternatif olarak nitelemişlerdir WEEE’lerin düşük ısıl değerleri ve yanma sonucu oluşan zehirli atıkları azaltmak için doğalgaz ile tahrikli yakma sistemleri kullanılmaktadır. Burada yüksek sıcaklıklarda (>500C0) atıklar yakılmaktadır. Stewart ve Lemieux bilgisayar anakartı ve klavyesi atıklarının yakılarak değerlendirilmesi ile ilgili çalışmalar yapmıştır. Yakma atıklarının azaltılması için atığı fırına besleme miktarı ve fırın sıcaklığının optimizasyonu ile ilgili çalışmalar yapmışlardır [2003]. EOL değerlendirme seçenekleri arasında kazanılan fayda açısından iyi olmasa da toprağa gömmek yerine parçaların ısısından

faydalanmak kârlı bir seçenektir. Bu tip Atık santrallerinin kanuni olarak denetim altında çalışmaları, dikkat edilmesi gereken husustur.