Asıl işveren-alt işveren ilişkisi, İş Yasası'nda düzenlenmiş olmasına rağmen, bu ilişkinin tarafları olan işverenlerin birbirlerine karşı olan yükümlülükleri Borçlar Yasası'nın ilgili hükümleri çerçevesinde belirlenecektir. Çünkü, asıl işveren ile alt işveren arasındaki sözleşme, iş sözleşmesi dışındaki bir sözleşmeye dayanır. Bu tür sözleşmeler de, genellikle Borçlar Yasası'nda düzenlenmiştir.
Yukarıda, asıl işveren ile alt işveren arasındaki sözleşmenin, her iki tar- afa da borçlar yükleyen bir hukuki muamele olduğunu belirtmiştik177. Asıl işverenin
alt işverene karşı, alt işverenin de asıl işverene karşı yükümlülüklerinin belirleneb- ilmesi için, somut olayda, taraflar arasında ne tür bir sözleşmenin olduğunun belirl- enmesi ve tarafların yükümlülüklerinin, bu sözleşmenin niteliği ve hükümleri doğr- ultusunda netleştirilmesi gerekir. Gerçekten, bir nakliye sözleşmesinde, alt işverenin borcu taahhüt ettiği şekilde eşya, malzeme gibi malları ilgili yere ulaştırmak iken, bir yerin temizliğinin yapılması ile ilgili sözleşmedeki borcu, bu yerin taahhüt ettiği şekilde temizlenmesidir.
II- ASIL İŞVERENİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ
1- Kamu İşverenlerinin Tabi Olduğu Yükümlülükler
İşverenlerin tabi oldukları genel hükümler dışında, bazı kamu kurum ve kuruluşlarının müteahhitlere yapım ve onarım işlerini vermeleri halinde, İş Yasası’nın 36. maddesi ile özel bazı yükümlülükler getirilmiştir178. Bu hüküm 4857
sayılı Yasa ile herhangi bir değişikliğe uğramamış, 1475 sayılı Yasadaki haliyle 4857 sayılı İş Yasası'nda yerini almıştır179. Buna göre “genel ve katma bütçeli dair-
elerle, mahalli idareler ve kamu iktisadi teşebbüsleri, yahut özel kanuna veya özel kanunla verilmiş yetkiye dayanılarak kurulan banka ve kuruluşlar; asıl işverenler müteahhide180 verdikleri her türlü bina, köprü, hat ve yol inşası gibi yapım ve
onarım işlerinde çalışan işçilerden müteahhit veya taşeronlarca ücretleri ödenmey- enlerin bulunup bulunmadığının kontrolü, ya da ücreti ödenmeyen işçinin başvurusu üzerine, ücreti ödenmeyen varsa müteahhitten veya taşeronlardan istenecek bordrol- ara göre bu ücretleri bunların hak edişlerinden öderler” ( İş.Y.md.36/f.I ).
178 CANBOLAT, s.58. 179 TİSK., Gerekçe, s.138.
180 CANBOLAT'a göre, buradaki müteahhit deyimi, kamu işverenlerinden yapım ve onarım işlerini doğrudan alan kimseler için kullanılmıştır. Bunların, aldıkları işlerde işçi çalıştırıyor olması zorunlu olmadığı için “işveren” ve dolayısıyla da “alt işveren” sıfatına sahip olmaları gerekli değildir. Madde metnindeki “taşeron” deyimi ise, işlerini doğrudan kamu işverenlerinden almamış olmakla beraber, kamu işverenlerinin müteahhitlere verdikleri işlerde işçi çalıştıran işverenler anlamında kullanılmıştır ( CANBOLAT, s.59 ); aksi yönde ŞEN'e göre, kamu işverenleri, sözkonusu işlerin tamamını bir başka kişi ya da kuruluşa yaptırıyorsa müteahhitlik, bir kısmını yaptırıyorsa taşeronluk sözkonu olacaktır. Ayrıca, müteahhitin, aldığı işte işçi çalıştırması gerekir ( ŞEN, Selüloz-İş, s.113 ).
Ancak kamu işverenleri, kamu işvereni olmayan asıl işveren veya alt işv- erenin karşısında sadece üç aya kadar ve sadece ücret alacakları bakımından sor- umlu tutulmuşlardır (İş.Y.md.36/f.III). Dolayısıyla, ihbar, kıdem tazminatı ve diğer işçilik haklarından sorumlu tutulmamaktadır.
Kamu işverenlerine karşı doğrudan doğruya müteahhitler sorumlu tutuld- uğuna göre, ücretleri ödenmeyen taşeron işçileri için müteahhidin hak edişinden kesinti yapılması halinde, müteahhitlerinde bu miktar için alt işverenlerin kendiler- inden olan alacaklarından kesinti yapabileceklerini kabul etmek gerekir181.
2- Diğer Asıl İşverenlerin Tabi Olduğu Yükümlülükler
Genel olarak asıl işverene düşen asli edim, alt işveren tarafından yapılan veya yapılmakta olan iş karşılığında ücret ödeme borcudur. Bunun dışında yukarıda da belirttiğimiz gibi sözleşmenin niteliği ve içeriğine göre borçları belirlenecektir. Mesela, asıl işveren ile alt işveren arasındaki sözleşmenin bir eser sözleşmesi olduğ- unu varsayarsak, asıl işverenin alt işverenin ifasını kabul etme borcu bulunmaktadır. Alt işverenin ifasını makul bir sebep öne sürmeksizin reddettiği takdirde alacaklının temerrüdüne düşecek ve bunun sonuçlarına katlanmak zorunda kalacaktır182.
181 CANBOLAT, s.62.
Asıl işverenin diğer bir yükümlüğü de alt işverenin işçilerine karşıdır. İş Yasası md.2/VI. fıkrası gereğince asıl işverene, alt işverenin işçilerine karşı bazı sorumluluklar yüklenmiştir. Bu konu aşağıda183 ayrıntılı bir şekilde incelenmiş old-
uğundan burada, asıl işverenin alt işverenin işçilerine karşı iş sözleşmesinden, İş Yasası'ndan ve alt işverenin taraf olduğu toplu iş sözleşmesinden alt işveren ile birl- ikte sorumlu olduğundan bahsetmekle yetiniyoruz.
Bir başka husus ise, kamu asıl işverenleri için bir yükümlülük olmasına rağmen, diğer asıl işverenler için bir yükümlülük olarak düzenlenmeyen ancak ist- edikleri takdirde bu yetkilerini kullanabileceklerini belirten İş Yasası'nın md.36/son fıkrasıdır. Burada, kamu tüzel kişilerine ve bazı teşekküllere verilen, özetle, işçilerin paralarının ödenip ödenmediği hususundaki denetim yetkisini, istedikleri takdirde İş Yasası'nın md.2/VI. fıkrası gereğince sorumluluk taşıyan diğer işverenler de kull- anabileceklerdir. Burada bahsedilen, İş Yasası'nın md.2/VI. fıkrası gereğince sor- umluluk taşıyan işveren kavramından, asıl işveren-alt işveren ilişkisindeki asıl işv- eren anlaşılmalıdır. Buna göre asıl işveren, alt işverene ifası karşılığında ödemesi gereken ücretini öderken, alt işverenin işçilerinin paralarının ödenip ödenmediği hususundaki denetim yetkisini kullanabilecek ve ücreti ödenmeyen varsa alt işver- enden isteyeceği bordrolora göre bu ücretleri alt işverene ödeyeceği ücretten mahsup ederek işçiye ödeyebilecektir ( İş.K.md.36/f.I ve son ).
III - Alt İşverenin Yükümlülükleri
Alt işverenin asıl işverene karşı asli yükümlülüğü üstlendiği işi aralarınd- aki sözleşmeye uygun olarak yerine getirmesidir. Alt işveren, üstlendiği işi sözl- eşme koşulları doğrultusunda ama kendi adına ve bağımsız olarak yürütür. Çalışt- ırdığı işçiler ile de kendi adına iş sözleşmesi yapar184. Asıl işverenle arasındaki ilişki
istisna, kira, taşıma gibi bir sözleşmeye dayanan alt işveren kendi işçileri karşısında bir işveren niteliği taşır185. Nitekim, İş Yasası 2. maddesinde alt işvereni ifade etmek
üzere “diğer işveren” deyimine yer verilmiştir (İş.K.md.2/f.VI). Çalıştırdığı işçiler, ücretlerini ve diğer haklarını ondan alırlar, onun talimatlarına uygun olarak iş görme borçlarını yerine getirirler186.
184 EYRENCİ / TAŞKENT / ULUCAN, s.35; TAŞKENT, Alt işveren, s.363. 185 SÜZEK, s.161, aynı yönde; NARMALIOĞLU, s.114-115.
186 SÜZEK, s.161; TAŞKENT, Alt işveren, s.363; ÇENBERCİ, Mustafa, İş Kanunu Şerhi, B.6, Ank- ara 1986, s.149; BAŞBUĞ'a göre, alt işverenin talimatlarına uygun olarak iş görme borcunu yerine getiren işçinin, bunun yanında, asıl işverenin işyerinde çalışması nedeni ile, onun iş düzenine uymak zorundadır. Alt işveren işçisinin bu düzene uymaması halinde, asıl işveren, kendisi tarafından düz- enlenen işyeri iç yönetmeliği gibi düzenlemelere dayanarak o işçiye disiplin cezası verebilecek, hatta işçinin iş sözleşmesini feshedebilecektir ( BAŞBUĞ, Aydın, Alt İşveren İşçisi İle Asıl İşveren Aras- ındaki Borç İlişkisi ve Bu İlişkinin Doğurduğu Hukuki Sorunlar, Kamu-İş Dergisi, C:4, S:3, Ocak 1998, s.73 ); BAŞBUĞ'a karşı görüşte ÇANKAYA / ÇİL'e göre, asıl işverenin, alt işverenin işçil- erine karşı, disiplin cezası uygulama ya da iş sözleşmelerini feshetme gibi yaptırımları uygulaması mümkün değildir. Ancak, işyeri düzenini bozan bir alt işveren karşısında, asıl işveren bu işçiye ger- ekli yaptırımın uygulanması talebi ile alt işverene başvurabilir. Alt işverenin bunu uygulamaması halinde, asıl işveren için alt işveren ile arasındaki sözleşmeyi feshetme hakkı doğacaktır ( ÇANK-
Alt işveren, her ne kadar asıl işverenden aldığı işi asıl işverenin işyerinde yapmakta ise de, iş alınan bu yer alt işveren ve onun işçileri için ayrı bir işyeridir187.
Nitekim, Yasamızın 3. maddeisinde, alt işverenin bu sıfatla mal veya hizmet üretimi için meydana getirdiği kendi işyeri için bildirim yapmakla yükümlü olduğu hükme bağlanmıştır ( İş.K.m. 3/II ).
Alt işverenin asıl işverene karşı yükümlüğünün, asıl işveren ile arasınd- aki sözleşmenin niteliğine ve içeriğine göre değişeceğini daha önce belirtişmiştik188.
Gerçekten de, alt işverenin asıl işverene karşı yükümlülüğü bir eser sözleşmesinde, üstlendiği eseri sözleşmedeki şartlar çerçevesinde yerine getirmek olurken, bir nakl- iye sözleşmesinde, nakliyesini üstlendiği mal veya insanlar sözleşmedeki şartlar çerçevesinde taşımak olacaktır.
§ 7 - ASIL İŞVERENLE ALT İŞVERENİN BİRLİKTE