Geçim Ekonomisi ve Göç Döngüsü

Dukhalar geyik yetiştiriciliğine dayalı geçim ekonomisine sahiptir. Ekonomilerinin temelini geyik yetiştiriciliği oluşturmaktadır. Geyiklerin sütünden, derisinden ve boynuzlarından yararlanılmaktadır. Geyikler ekonomik ürün elde etmenin yanında taşımacılıkta ve binek olarak da kullanılmaktadır. Zor durumda kalınmadıkça geyikler et için kesilmemektedir. Et ihtiyacı doğal yaşamda avlanarak sağlanmakta olup gıda ihtiyacının bir bölümünü de doğadan topladıkları bitki ve meyvelerden elde edilmektedir.72

Son on yılda Dukhalar’ın yaşam tarzının dünya gündemine gelmesi ve insanların bu yaşamı merak etmeleri sebebiyle bölgede turizm hareketlenmiş, bölge önemli bir turizm alanı halini almıştır. Dış dünyanın bölgeye olan bu ilgisi Dukhaların yaşantısını da etkilemiştir. Bölgenin turizm potansiyelinin artmasıyla Dukhalar da gelen turistlerin ilgisini çekecek, kendilerine özgü geyik boynuzu ve derisinden ürettikleri süs eşyaları çanta, tarak, takı gibi ürünleri satmaya başlamışlardır. Böylece Dukhaların ekonomik hayatına turizm yeni bir geçim kaynağı olarak dâhil olmuştur.73

Dukhalarda pastoral göçebe yaşam, diğer göçebe kültürlerde olduğu gibi mevsimsel döngüye göre yapılmaktadır. Dukhalar bir yıl içinde 6-7 farklı noktaya göç etmektedirler. (Lev. 6-A) Göç edilen yerler; kışlak, ilkbaharlık, yazlık, sonbaharlık diye isimlendirilir. Bazen birden fazla kışlağa ve yazlığa göç edilmektedir (Lev. 6-B). Bu durum geyik sürüsünün sayısına bağlıdır. Çok fazla geyik varsa otlaklar çabuk tükenir ve yeni bir kışlağa veya yazlığa gidilebilir. Aynı durum sonbaharlık ve ilkbaharlıklar için de geçerlidir.74

70_{Bülent, Gül; Ankhbayar, Danuu, “Erimekte Olan Türk Boyu: Moğolistan Duhalarının (Tsaatanlar)}

Kültürüne Dair”, Türk Moğol Araştırmaları Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, s. 178.

71 _{Tayga: Dünya’nın orta kuşağı denilen bölgede soğuk ve ağaçsız tundraların güneyinde yer alan iğne}

yapraklı, seyrek ağaçlı orman kuşağıdır.

72 _{Selcen, Küçüküstel, “Kaybolmakta Olan Bir Türk Diline Tanık Olmak: Dukha Dili”,}

TDD/JOFEL,?, s. 112-125.

73_{Selcen, Küçüküstel, “Kayıp Türkler Dukha Halkı”, Atlas, 236, 2012, s. 80.} 74

Dukhalar nisan ve mayıs aylarında ilkbaharlıklara göç ederler. Göç edilecek ilkbaharlık yerler genelde otların erken çıkacağı ve dağların güneş alan yönündeki eteklerinden seçilir. İlkbaharlıklarda geyikler sabah bir, öğleyin iki, akşamda bir kere toplam bir günde dört kere sağılırlar. Bu sebeple geyiklerin sağılabilmesi için insanların çadırlarını kurdukları alan ile geyiklerin otladıkları alan arasında en fazla 7-8 km mesafe olur.75 Temmuz ayının gelmesiyle hava iyice ısınır ve alçak kesimlerde sinekler ortaya çıkar. Geyiklerin bu sineklerden rahatsız olmasıyla birlikte ve elde edilen süt ürünlerinin sıcaktan etkilenmemesi için daha serin dağ zirvelerine, yazlıklara göç edilmektedir. İlkbaharlık ve yazlık yerler arasında 30-40 km mesafe bulunmaktadır. Yaz aylarında geyikler günde 3 kere sağılmaktadır.76 Eylül ayının gelmesiyle havalar iyice soğur ve sonbaharlık yerlere göç edilir. Sonbaharlık yerler yazlıklara göre daha alçakta ve bol mantarın yetiştiği yerlerdir. Geyikler sonbaharlıklarda mantarla beslenirler. Böylece vücutları yağ depolar ve kilo alırlar. Geyikler depoladıkları yağ sayesinde, kış aylarında soğuktan korunurlar. Sonbaharlıklarda geyikler günde 2 kere sağılırlar. Eylül ayının sonuyla birlikte geyiklerin çiftleşme dönemine girilir ve geyikler sağılmaz.77

Kasım ayının başlarında kışlağa göç edilir. Kışlaklar alçak kesimlerde, otların olduğu yerlerden seçilir. Soğuktan ve sert esen rüzgârlardan korunmak için ağaçlık alanlar tercih edilir. Geyikler sağılmaz ve herhangi bir barınak yapılmaz. Bazı dönemlerde geyikler doğaya salınır ancak ilkbahara doğru çadırların olduğu alana dönerler.78

(Lev.7-B) Dukhalar sürekli farklı coğrafyalara, mevsimsel döngü içinde göç ederler. Yapılan bu göç faaliyetleri inanç dünyasının ve sosyo-kültürel yapının durumuna göre şekillenmiştir. Göç faaliyetlerini incelediğimizde, töre denilen yazılmamış fakat her Dukha’nın bildiği kanunlar, alışkanlıklar çerçevesinde göçün yapıldığı bilgisine ulaşılmaktadır.

Göçün yapılacağı zaman geldiğinde, kadınlar ve erkekler beraber çalışırlar ve görev dağılımı yapılır. Sabahın erken saatlerinde çadırlar, eşiğin karşısında yer alan ve ata ruhlarını temsil eden çaputların olduğu kutsal alandan sökülmeye

75 _Gös.yer. 76 _{Bülent, Gül, a.g.e., s. 183.} 77 _{Gös. Yer.} 78 Gös. Yer.

başlanır. (Lev. 7-A) Çadırların sökülen parçaları geyiklerin üzerine eyer olarak konulur. Kutsal alanın üstünü örten çadır parçasının eyer olarak konulduğu geyikte, sadece kutsal, dini eşyalar taşınır.79

Diğer eşyalar geyiklere yüklenir, çocuklar geyiklere bindirilir ve düşmemeleri için bağlanırlar. Çadır direkleri taşınmaz, olduğu yerde bırakılır. Göç bazen 2-3 çadır ile birlikte gerçekleştirilir ve tüm obadaki çadırlar yavaş yavaş 2-3 günlük arayla göçe başlarlar. Göç edilecek yere gelindiğinde, daha önceden kendileri tarafından bırakılmış çadır direği yoksa ağaçlardan kesilerek yeniden hazırlanır. Çadır ilk olarak eşiğin karşısında yer alacak olan kutsal alandan başlanarak kurulur.80

Dukha Türkleri çadırlarını kuracakları yerin daha önce başkaları tarafından kullanılmamış olmasına dikkat ederler, başkaları tarafından daha önce kullanılmış yerlere çadırlarını kurmazlar. Aileden birinin vefat ettiği yerden göç edilir ve oraya bir daha çadır kurulmaz. Dukhalar akarsu, göl, şelale gibi doğal oluşumları kutsal sayarlar ve asla yakınlarına göç etmezler. (Lev. 5)

Son yıllarda bölgede turistik hareketlerin artmasıyla, Dukhalar turizmden gelir elde etmeye başladığı ve bu durumun Dukhaların göç yaşantılarını da etkilediği daha önce belirtilmişti. Özellikle yaz aylarında göç edilen yazlıkların eskisi kadar yüksek dağ zirvelerinde değil de, turistlerin ulaşabilecekleri konumlardan seçilmesi bu duruma örnek olarak gösterilebilir.