GAYBIN KISIMLARI

Kur’an'da birçok konu kontekstinde sözü geçen gayb kavramında bilinememezlik ve kavranamamazlığın olması, ifade ettiği anlamsal alanı tayın etmek, kavramsal çerçevesini belirlemek ve içerdiğ i anlam çeşitlerini belirlemek sıkıntılı ve zor olmuştur.180 Ancak, konunun farklı anlam içeren kısımlarını birbirinden ayırmak ve iki kısım arasındaki anlamsal ilişkiyi belirlemenin bizi sistematize edilmiş bir konuya götüreceği düşünülürse; gayb kavramının birbirinden ayrı anlam ifade eden kısımlarını belirleyerek gaybın kısımları arasındaki ilişkiyi incelememizin kaçınılmaz olduğu sonucuna varılacaktır.

Bu amaçla, İslâm düşüncesinde gayb bilinebilme imkânı açısından iki kısımda incelenmiştir: Mutlak gayb, izâfî gayb.181

1.1- Mutlak Gayb

Mutlak gayb, gözlerden ve akıldan uzak olan gaybtır.182 İnsanın kavrayış alanının ötesinde bulunan, onu aşan hakikatin tüm safhalarını ifade eden mutlak gaybın içeriği, bilimsel gözlemlerle ispatı veya reddi söz konusu olamaz.183 Dolayısıyla mutlak gayb insanlara açıklanmayan ve bildirilmeyen; bildirilse bile sadece elçilere bildirilen alandır. Buna göre mutlak gaybın iki yönü bulunmaktadır. Birincisi; sadece Allah'ın bilgisine sahip olduğu ve hiç kimseye bildirmediği kısım, ikincisi; peygamberlere vahiy yoluyla açıklanan insanlara açık yanıdır. Mutlak gayb olarak görülebilecek konuların bir kısmının bilgisi tamamen Allah'a ait olup, Allah bu bilgiyi Peygamberler dâhil hiç kimseye açıklanmayan alandır. Bu alana insanın dışındaki yaratıl mışlardan hiçbiri de uzanamaz. Nitekim Neml suresinin 65. ayetinde şöyle buyruluyor; “De ki: göklerde ve yerde gaybı Allahtan başka hiç kimse bilmez” . Şu halde insanın kendi bilgi kaynaklarıyla ulaşmak şöyle dursun, vahyi bilgilerle dahi hakkında bilgi sa hibi

180

Güler, İlhami ve Özsoy, Ömer,Konularına Göre Kur'ân, Fecr yay..Ankara, 1997.S.65

181

Cürcânî. Ali İbn Muhammed eş - Şerîf; Kitab’ut- Tarîfat, bsm. yok, tsz., s. 163.

182

Cürcânî, a.g.e, s. 173.

183

olamayacağı alandır. Bu mutlak gayb alanının doğrudan bir dökümünü çıkarmak, imkânsızlığı bir yana anlamsız ve gereksizdir, ancak vahyi veriler aracılığıyla bilinenlerin dışında kalan bazı şeylerin bu alana ait olabileceğine söylemekte bir mahzur yoktur. Çünkü bu konuda onlar hakkında bilgi sahibi olamayacağımızı bize Kur’an söylemektedir. Kur’an bu konuda bize ipuçları vermektedir. Bu na göre mesela Allah’ın zatı ile ilgili konular, yaratılış kıyametin kopacağı anın bilgisi, sadece Allah’ın nezdinde olduğu söylenen Ummu’l Kitab’ın mahiyeti gibi konular bu alana ait hususlar sayılabilir.184

Yaratıcı ile ilgili ayetlerde; Allah'ın kâinatı mutlak güçle uyum içerisinde yaratması bağlamında gaybın kendisine ait olduğunu vurgulaması185 yaratılışın esrarı, iç yüzü ve maddiliğin arkasındaki hakikatin bir yönü ile mutlak gayb olduğunu gösterir.

Bu amaçla Allah, insana kendisini birçok açıdan tanıtmış, meleklerin kendisiyle, Peygamberlerle ve insanlarla olan ilişkilerini anlatmış; şeytanların insanların kalbine vesvese vererek insanı kötülüğe yönlendirmek istediklerinden ve şerrinden korunmanın etkili yolu olduğunu ifade etmiştir.186

Kur’an'da, cennet-cehennem, ölüm, hesap ve ahirette gerçekleşecek olaylar gibi187 insanın düşünüş ve yaşamına yarayan ölüm ötesi dînî mevzu ların bir kısmı verilmiştir. Ancak, dünya hayatında insan -Allah, insan-insan ve insan-tabiat ilişkisini dengelemeye yönelik olmayan dînî öğretiler ayrıntılar verilmemiştir. Allah insanın bilinmezlik korku ve merakını mutlak gayb alanıyla kendi konumunu bel irlemesini, dolayısıyla kendini tanımasını kolaylaştıracaktır.

.

1.2- İzâfî Gayb

184

Albayrak, Halis,, Kur’an’da İnsan- Gayb İlişkisi,Şule yay. 1996,s 161.

185

Ra'd, 13/9; Secde. 32 6.

186

Tahrîm, 66/ 6; Şûra, 42/ 51; Ra'd. 13/ 11: Mâide. 5/ 91; A'râf. 6/20: Nâs. 114/ 1.

187

Mutlak gaybtan farklı olarak insanların görünen, duyusal alandaki önemli belirtilere dayanarak çıkarsanan188 bir başka gayb kısmı vardır ki, buna nisbî veya izafi gayb denilir.

İzafî gayb adından da anlaşılacağı üzere ne bütünüyle gayb, ne de bütünüyle şehâdettir.189 Burada ontolojik açıdan iç içe geçmiş bulunan şehâdet ve gaybın. İnsan bilgisi açısından da iç içe bir durumda olduğunu görüyoruz. Bu durumda nisbî gayb insanın düşünsel bir çaba sarf ederek hakkında bilgi sahibi olacağı hususlardır. İzafi gayb, Allah’ın varlığı, sıfatları, ahiret ve ahvali gibi idrak edemediğimfakat hakkında akli ve nakli delil bulunan hususları içine alır.190

İnsan sadece kendisinin müşahede ettiği, tecrübe ettiği, zihninden ve kalbinden geçenleri bilir, dolayısıyla, her bir bireyin diğeri hakkında göremediği davranış ve inanışlar da gaybın bu kategorisine girer. Örneğin, kendisine nazaran kalbinde geçenler şahit olduğu halde, başkasına nazaran gaybtır. Aynı şekilde, dağın eteğinde olan bir kimse için dağın ardı gayb olduğu halde uçaktan bakan bir insan için geneli itibariyle dağın hiçbir yanı gayb değildir. Demek oluyor ki; bir açıdan gayb bir başka açıdan şahit anlamına gelen bilişsel alan nisbî gayb olarak değerlendirilir.

Kur’an'ın birçok ayetinde yaratılış olgusu dahilinde Allah'ın gaybı bildiği bildirilir. Genel anlamda bu ayetlerden maddi bir olgu olan yaratılışın iç yüzünün bilindiğini; bir anlamda somut bir alan olarak maddiliğin arka planı olan hakik atin bilindiği sonucunu çıkarabiliriz. Allah'ın olgusallık bağlamında; gaybı ifade edişi, objektif alanın191 ötesinde soyut anlamın olduğu sonucunu bize göstermektedir. Kurani anlamsal çerçevede sanki maddi olarak görünen şu olgusal alanın ötesinde olgusal a lana rengini veren ilâhî bir anlam vardır.

İzafi gabya bilgi açısından baktığımızda onun hem insanın bilme gücünü hem de bu gücünün dâhilinde olan bir olgu olduğunu görürüz. İnsan temelinde ele aldığımızda bazı insanların kısmi de olsa bilgi elde edebilirl er. İnsan temelinde değerlendirdiğimizde insanı aşan bir sahadır. Özel nitelikleri, kabiliyetleri olan veya

188

Râzî, et-Tefsîrü'l-Kebir, c.2 s.27: el-Alusî, Rûh’ul-Meâni c.l s.l 12; el-Beydâvî. Envâr’ut-Tenzîl, c. 1 s. 18.

189

Schuon, Frithiof: İslâm 'm Metafizik Boyutları, Çev. Mahmut Kanık. İz yay.. İstanbul, 1996, s.153.

190

Çelebi, İlyas, İslam İnancında Gayb Problemi, Marmara Üni. İlh. Fak. Yay.,İstanbul 1996,s 801.

191

belli bir eğitimden geçmiş olanlar gaybın bazı noktalarından içeriye doğru sızarak o olanla ilgili sezişlere, duyuşlara, bilgile, tecrübelere sahip olababilirler. Bir dine , bir inanışa sıkı sıkıya bağlı olarak temiz ve nezih bir hayat sürdürmeye çalışan mistiklerde ve sufilerde bu olağandışı durumlar gözlemlenebildiği gibi ahlaken ve ruhen olgun bir seviye de olmayan kiselerde de görülebilir.

İzafi gayb içine girebilecek konuları şöyle ifade etmek mümkündür. H akında aklî ve naklî delil bulunmakla beraber duyularla henüz kavranamayan, ancak gelecekte müşahedesi için bir engel bulunmayan konulardır.