Gürcistan ve Azerbaycan‟ın Piyasa Ekonomisine GeçiĢi

29 yıl önce SSCB‟nin dağılması, Gürcistan ve Azerbaycan‟a verimsiz Sovyet merkezi planlı ekonomi sisteminden serbest piyasa düzenine geçme fırsatı vermiĢtir. Ancak bağımsızlığın ilk yıllarında meydana gelen olumsuz geliĢmelerden dolayı neoliberal ekonomik sisteme geçiĢ süreci kolay olmamıĢtır. SSCB‟nin dağılması ortak pazarı kaybetmeye sebep olmuĢ, eski Sovyet ülkeleri arasındaki ekonomik iliĢkiler kaldırılmıĢ ve üretim azalmıĢtır. Bununla birlikte bağımsızlığın ilk yıllarında istikrarsız sosyo-politik durum nedeniyle ülkeler yüksek enflasyon, milli paraların devalüasyonu ve yüksek iĢsizlik ile karĢı karĢıya kalmıĢlardır.202

1991‟de bağımsızlığını kazandıktan sonra Azerbaycan ve Gürcistan piyasa ekonomisini uygulamak için çaba göstermiĢler ve buna yönelik çeĢitli reformlar yapmıĢlardır. Bu reformlar iki aĢamada ayırt edilebilir:Ġlk aĢama 1991-1995 yıllarını içeren üretimde keskin bir düĢüĢ ve ekonomik durgunluk dönemini kapsamaktadır.

201

Maia Paksadze, Tiflis Devlet Üniversitesi‟nin Siyaset Bölümü Öğretim Üyesi Aleksandre Kukhianidze ile yapılan mülakat, Tbilisi 12.02.2020.

202_{Osman Nuri Aras, Elchin Suleymanov, Karim Mammadov (2016). Economy of Azerbaijan 25} Years of Independence, Baku: “Sharg-Garb” Publishing House, s.7.

84

Ġkinci aĢama 1996 yılında baĢlayan ve bugüne kadar devam eden dönemdir. Ayrıca Gürcistan ekonomisindeki ikinci aĢama Gül Devrimi‟nden önce ve Gül Devrimi‟nden sonra olmak üzere yine iki alt döneme ayrılabilir.203

Azerbaycan‟ın ilk ekonomik kalkınma dönemi (1991‟den 1995‟e kadar) ekonomik gerileme dönemi olarak tanımlanabilir. Ġlgili ekonomik reformların eksikliği, Dağlık Karabağ SavaĢı için bütçe harcamaları, ülke topraklarının %20'sinin kaybı, Ermenistan‟dan sürülen mülteci konumunda olanlar dahil yerlerinden edilmiĢ insan sayısının bir milyonu aĢması, yabancı yatırım eksikliği ve özelleĢtirmenin zayıf uygulamaları Azerbaycan ekonomisinde derin krizlere neden olmuĢtur. Ancak H. Aliyev‟in iktidara gelmesiyle, Ermenistan ile ateĢkesin imzalanması ve yeni ekonomik yasaların çıkarılması Azerbaycan‟ın piyasa ekonomisine geçiĢini hızlandırmıĢtır. O dönemde serbest piyasa ekonomisine yönelik önemli reformlar yapılmıĢ, bazı önemli yasalar çıkarılmıĢtır. Bu yasalar arasında özelleĢtirme, özel mülkiyetin geliĢimi, ekonomik yapının yeniden inĢası, gümrük, vergi ve finans sistemleri ile ticaretin serbestleĢtirilmesi gibi alanlardaki düzenlemeler öne çıkmaktadır.204

Tablo 1: Azerbaycan’da Serbest Piyasa Ekonomisine GeçiĢ Ġçin Çıkarılan Yasalar

Yasalar Tarihleri

Haksız Rekabet Ocak 1995 Uluslararası Para Fonu (IMF) Ġstikrar Programı Nisan 1995 Küçük Ölçekli ĠĢletmelerin ÖzelleĢtirilmesine ĠliĢkin Kanun Eylül 1995 Merkez Bankasındaki DeğiĢiklikler Haziran 1996 Arazi Reformu Kanunu Ağustos 1996 Kamu Alımları Kanunu ġubat 1997 Ġcra Ġflas Hukuku 1997

Gümrük Kanunu Haziran 1997 Kefalet Kanunu Ağustos 1998

203_{Natavan Mamedov (2009). Sakhartvelosa da Azerbaijanis Ekonomikuri Tanamshromlobis} Prioritetebi, Doktora Tezi, Ivane Javakhishvilis Sakhelmwifo Üniversiteti, Tbilisi, s.34.

85

Menkul Kıymetler Eylül 1998

ĠĢ Kanunu ġubat 1999

Yeni ÖzelleĢtirme Kanunu Mayıs 2000 Vergi Kanunu Haziran 2000

Kaynak: Aras, Suleymanov, Mammadov, a.g.e.,s.14.

Ayrıca ekonomik sistemin yeniden inĢasına yönelik en önemli adımlardan biri, Azerbaycan Cumhuriyeti‟nin ilk anayasasının 12 Kasım 1995‟de kabul edilmesiydi. Yeni anayasa kamu yönetiminin oluĢumunu, vatandaĢların ve devletin hak ve görevlerinin tanımlanmasını ve demokratik değerlere dayalı liberal pazarın kurulmasını ele alan en geniĢ hukuki düzenleme olması özelliği ile son derece önemlidir. Bununla birlikte Azerbaycan petrol kaynaklarının iĢletilmesine yönelik Yüzyılın AnlaĢması denen uluslararası nitelikteki belgenin imzalanmasıyla Azerbaycan‟ın ekonomisinde büyük yabancı yatırımlar artmaya baĢlamıĢtır.205

Yüzyılın AnlaĢmasına katılan Ģirketler tarafından 1994‟ten 2000‟e kadar Azerbaycan ekonomisine yaklaĢık 3.4 milyar dolar yatırım yapılmıĢtır. Yabancı yatırımların toplam tutarı 1994‟ten 2000‟e kadar 15.9 milyar doları bulmuĢtur. Bu miktarın % 22.8‟i finans sektörüne, % 53.6‟sı petrol sektörüne yatırılmıĢtır. Geri kalan yaklaĢık % 20.9 kısım ise diğer sektörlere yönelik olmuĢtur.206

Kısaca H. Aliyev‟in yapmıĢ olduğu hukuki ve ekonomik reformlar Azerbaycan ekonomisinin istikrara ulaĢmasının temelini oluĢturmuĢtur.

Sovyet ekonomik sisteminin dağılması yanında, Gürcistan ekonomisindeki keskin düĢüĢü siyasi çekiĢme ve etnik çatıĢmalar 1990‟ların ortalarına kadar daha da olumsuz etkilemiĢtir. YaklaĢık beĢ yıl kaotik siyasi bir deneyim geçiren Gürcistan, ġevardnadze yönetiminde, H. Aliyev liderliğindeki Azerbaycan gibi, ancak 1995‟ten itibaren barıĢçıl bir devlet inĢasını ve ekonomik dönüĢümü baĢlatabilmiĢtir. Gürcistan, 1995-1998 yıları arasında ekonominin istikrarına ve liberalleĢmesine yönelik bazı reformlar gerçekleĢtirmiĢ, bu yönde bankacılık sisteminin değiĢikliği, ulusal para birimi getirilmesi, küçük ve orta ölçekli iĢletmelerin özelleĢtirilmesi ve ticaretin serbestleĢtirilmesi yönünde ciddi reform niteliğinde adımlar atmıĢtır.

205_{Aras, Suleymanov, Mammadov, a.g.e., s.9} 206_{Aras, Suleymanov, Mammadov, a.g.e., s.10.}

86

Ekonomik istikrarı ve yapısal değiĢimi gerçekleĢtirmeyi amaçlayan bu reformlar yüksek enflasyonu durdurmak, ülke ekonomisini dengelemek ve piyasa ekonomisini oluĢturmak için gerekli kurumsal koĢulları yaratmayı hedeflemiĢtir. Ancak ġevardnadze hükümeti tarafından gerçekleĢtirilen bu reformlar ülke ekonomisini dengelemek konusunda istenen sonuçları doğurmakta yetersiz kalmıĢtır. Özellikle Gürcistan ekonomisinde yüksek enflasyon dizginlenememiĢ, devlet bütçesini artırma çabaları çok baĢarılı sonuçlar vermemiĢtir. Ayrıca piyasa mekanizmalarının verimsiz çalıĢtığı Gürcistan‟da piyasa kurumlarının faaliyetlerinde güçlü devlet müdahaleleri özel sektörün geliĢimini engellemiĢ, ülkede yolsuzluk ve yeni bir devlet oligarĢisinin oluĢumunu teĢvik etmiĢtir. Bu nedenlerle 1999 yılında Gürcistan adeta bir “hareketsizlik dönemi” içine girmiĢ, ülkede ekonomik değiĢiklikler neredeyse hiç gerçekleĢmemiĢtir. Bu “hareketsizlik dönemi” neredeyse “Gül Devrimine” kadar sürmüĢtür.207

Özellikle Gül Devrimi‟nden sonra yeni ekonomik reformların uygulanmasına baĢlandı ve bu reformlar Gürcistan‟ın neoliberal ekonomi politikalarına geçiĢini hızlandırmıĢtır. Gül Devrimi‟nden bu yana uygulanan en önemli reformlardan biri vergi ve bütçe sektörüyle ilgili olanlarıdır. Yeni hükümetin önceliklerinden biri vergi ortamının serbestleĢtirilmesi olmuĢ ve böylece hükümet 1 Ocak 2005‟ten itibaren Gürcistan‟da tamamen yeni bir vergi hukuku devreye sokmuĢtur. Bu düzenleme çerçevesinde devlet vergisi sayısı 20‟den 8‟e kadar düĢürülmüĢtür. Gül Devrimi‟nden sonra özelikle devlet mülkiyetinin özelleĢtirilmesi süreci yoğun bir Ģekilde baĢlatılmıĢ ve dolayısıyla hükümetin liberal ekonomi politikasının temel adımlarından biri hızlandırılmıĢ özelleĢtirme olmuĢtur. Bu sayede 2003-2010 yılları arasında 4280 tesis özelleĢtirilmiĢ ve devlet gelirleri 1.6 milyar doları bulmuĢtur.208

Bununla birlikte dıĢ ticaretin serbestleĢtirilmesi, ihracat-ithalat prosedürlerinin basitleĢtirilmesi, vergi oranları ve türlerinin azaltılması söz konusu olmuĢtur. Gürcistan, KOBĠ‟ler (Küçük ve Orta Boyutlu ĠĢletmelere) ve giriĢimcilik için dünyadaki en uygun yasal koĢulları yaratmıĢ, bir iĢletme kurmak için gerekli olan sadece asgari sermaye ve iki baĢvuru yeterli görülmüĢtür. Reformların baĢarısı

207

Ketevan Cikhelashili, Tengiz Shergelashivi, Mikheil Tokmazashivli (2012). Shualeduri Angarıshi,

Sakartvelos Ekonomikuri Transformacia Damoukideblobis 20 Weli, Tbilisi: Evropuli Ġniciativa

Liberaluri Akademia, ss.10-13.

87

uluslararası alanda da kabul edilmiĢ, örneğin Gürcistan‟ın ĠĢ Yapma Endeksi‟nde dokuzuncu, çalıĢma hakları konusunda üçüncü, iĢ yapma özgürlüğü alanında on altıncı ve ticaret özgürlüğünde de altıncı sırada yer aldığı belirtilmiĢtir.209