Afganistan yurt dışı ülkelerde en fazla mülteciye sahip ülkeler arasında yer almaktadır.1393 (2014) yılındaki Afganistan Mülteciler Bakanlığı’nın istatistiklerine göre, 6 milyon Afgan mülteci, dünyanın 73 ülkesinde yaşamaktadır (Pejman, 1394 (2014): 19). Göçmen ve göçmenlik kavramları ile ilgili tüm düşünürler arasında ortak bir tanımın bulunması zordur. Çünkü göç fenomenini ölçen bir yöntem de bulunmamaktadır. Ama anlam olarak göçmenlik, bulunduğu yerden uzun ya da kısa vadeli ikamet amacıyla taşınmak anlamına gelmektedir. İnsanoğlunun diğer topraklara göçmenliği, beşeri tarih süreci kadar uzun bir geçmişe sahiptir. Geçmiş insanların bulunduğu yerlerde yaşamak için müsait ortam bulamadığında, daha iyi yaşam koşulları elde etmek için göç etmeye başlamışlardır. Bu sebeple, göç olgusu bir kişinin ya da bir grup insanın bulunduğu mekândan geçici ya da daimi ikamet amacıyla, başka bir yere, gönüllü ya da zorunlu olarak hareket etme sürecidir (Alipor, 1395 (2015): 77-92). Göçmenlik süreci bireylerin tutumları, etkinlikleri, sosyal ve ekonomik davranışlarında bazı değişmelere neden olur. Mesela göç sosyal açıdan bakıldığında hedef toplumda çoğulculuğu güçlendirebilir. Ayrıca, kültürel normlar ve değerlerin aktarılmasını sağlar. Ya da ekonomik açıdan iktisadi sermayeyi hedef ülkeye aktarmalarına sebep olur. Göçmenlik değişiklikleri, bireysel ya da grup düzeyinde olabilir. Örneğin nüfus yoğunluğunun artması, diyet gibi biyolojik değişikliklerin artması, egemen olmayan grupların üzerinde daha fazla kontrole sahip olma gibi politik değişiklikler, meslekî alanlarda yeni değişiklikler, yeni bir dilin öğrenilmesi, eğitim sistemin değişmesi gibi kültürel değişiklikler, yeni sosyal gruplar arasındaki ilişkilerin güçlendirilmesi gibi sosyal değişiklikler ve bunlara benzer değişmeler gruplar düzeyinde gerçekleşmektedir. Ancak değerler, tutumlar, yetenekler, ilgi alanları ve eğilimlerdeki değişiklikler ağırlıklı olarak bireysel düzeyde ortaya çıkmaktadır (Amado M. Padilla, 2003: 35-55).
Göçmenlik olgusuna yönelik birden fazla varsayım bulunmaktadır. Ama bu çalışmada önemli olan adaptasyonhipotezidir. Adaptasyon hipotezine göre, mülteciler hedef topluma uyum sağlar, davranışları, statüsü ve tutumları da hedef topluma göre şekil alır. Adaptasyon, birey veya gruplar tarafından kendi davranışlarını bulunduğu sosyal ortamın koşullarına göre koordine etmek amacıyla düzeltme süreci olarak bilinmektedir. Başka bir ifade ile adaptasyon kavramı kültürelleşme süreci olarak da tanımlanmıştır (Berry, 1997: 5-68). Adaptasyon hipotezine göre, yerli gruplar bulunduğu yerlerde daha fazla egemenliğe sahip olduğu için, göçmen grupların çoğu yerli gruplara göre değişimleri kabul etmektedir. Bu değişimler farklı şekillerde gerçekleştirilebilir. Örneğin, göçmen
gruplar yerli gruplara entegre edilebilir ya da istenmediği şekilde yerli sosyal gruplar tarafından marjinalleştirilebilir. Ayrıca, sosyal gruplar arasında ilişkiler daha fazla olduğundan dolayı asimilasyon süreci de gerçekleşebilir. Ve son olarak, kimliklerini korumak amacıyla, sosyal gruplar arasında toplumsal boşluklar da artabilir (Berry, 1997: 5-68). Yabancı ülkelere adapte olma oranı ise ikamet süreci, grup dışı evlilik oranı, yerli dili bilme oranı, mekânsal sosyal boşlukların oranı, iş ve eğitim yapılarının benzerlik oranıyla doğru orantılıdır. Ayrıca bunların yanında, bulunduğu ülkenin yerli sosyal medya, kütüphane ve bunlara benzer toplumsal araçlarını kullanması, yerli ve yabancı sosyal gruplar arasında toplumsal asimilasyon olgusunu ölçmektedir.
Genel olarak, farklı şekillere sahip göçmenlik olgusu, çoğu zamanların tek amacı iyi bir hayat koşullarını elde etmek için gerçekleşebilmektedir (Alipor, 1395 (2016): 77-92). Ve Afganistan’daki mülteciler çoğu iç savaş nedeniyle dış ülkelere göç etmek durumunda kalmaktadırlar. Ancak, Afganistan vatandaşlarının göçmenliğinin sebebi sadece iç savaş değildir; bunun yanında, etnik gruplar arasında içsel çatışma ve tartışmalar, siyasal faktörler, güvensizlik, yoksulluk ve ekonomik baskılar gibi nedenler, dış ülkelere özellikle Pakistan’a (Ahmadi, 1390 (2011): 67-74) ve İran’a göçe sebep olmuştur. Pakistan ve İran ülkelerine doğru, Afganistan’daki göçmenlerin göç etmeleri uzun zamandan beri devam etmektedir. Ama bir istatistiğe göre, 1979-2002 yıllar arasında yaklaşık 30 milyon kişi ülkeyi terk etmiştir (Zahidi, 1393 (2012): 1-51). Karzai yönetiminin başlamasıyla birlikte, hem Afganistan’ın içinde bulunan vatandaşlar için hem de ülke dışında yaşayan Afganistan vatandaşları için yaşama umutları daha da artmıştır. Bu yüzden, tüm dünyada bulunan Afganistanlı mülteciler yavaş yavaş geri gelmeye başlamıştır. Ve genel olarak, Afganistanlı göçmenler Pakistan ve İran ülkelerinden bazen zorunlu ve bazen de gönüllü olarak iki şekilde geri gelmişlerdir. Mesela, Mülteciler ve Geri Dönüş Bakanlığı’nın bilgilerine göre, son 14 yıl içerisinde her yüz kişiden 25’i geri dönmüştür. Ve çoğu da İran ve Pakistan ülkelerinden dönenlerden oluşmaktadır. Mülteciler Yüksek Komisyonu’nun raporuna göre, 2002-2014 yıllar arası 5.8 milyon göçmen ülkeye geri dönmüştür. Ki bu rakam, ülkenin toplam nüfusunun yaklaşık yüzde 20’sini oluşturur. Ve bu 5.8 milyondan, 2.6 milyonu komşu ülkelerde yani 1.5 milyonu Pakistan’da ve 950.000’i İran’da kayıtlıdır (Pejman, 1394 (2015): 19). Bu istatistikler sadece gönüllü şeklinde, Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komitesi ve Afganistan Mülteciler ve Geri Dönüş Bakanlığı’nın koruması altında geri dönmüşlerdir. Bunlar içerisinde kayıt dışı ve zorunlu olarak sınır dışı edilen göçmenler de vardır.
Afganistan vatandaşlarının, Pakistan’a ve İran’a göç etme nedenleri dil ve mezhep ortaklığından kaynaklanmaktadır. İran Cumhuriyeti’nin resmi mezhebi Şiiliktir. Ve Afganistanlı göçmenlerin de çoğunu, Farsça diliyle konuşan ve Şii mezhebine inanan Hazara etnik grubuna mensup insanlar oluşturur. İlk dönemlerde Şii mezhebine mensup olan Hazara etnik grubunun İran’a gitmeleri, İmam Rıza’yı ziyaret edip hac etme isteğinden, sonra da komünistlerin Afganistan’a saldırısından ve en son olarak da Taliban grubun baskılarından kaynaklanmaktadır. Pakistan ise resmi mezhebi Sünnilik olduğu için Afganistan’daki Sünni mezhebine ait insanlar için iyi bir barınak olmuştur. Ayrıca Afganistan ve Pakistan’daki halk arasındaki mezhep ortaklığı yanında dil (Peştüce) ortaklığı da bulunmaktadır. Afganistan’ın dini-gelenekselci, Peştün etnik grupların arasından ortaya çıkan Taliban hareketinin, Pakistan’daki Khyber Pakhtunkhwa Peştünleri ile mezhep ve dil ortaklığı yanında aile ilişkileri de vardır. Rashid, Taliban kitabında Taliban grubunun yapısına yönelik bilgiler vermiştir. Ona göre, Molla Mohamad Omer’in çevresinde olan askerleri, çoğu cihatçıların çocukları, Pakistan’daki kamplarda doğup büyümüş ve ayrıca Pakistan’daki Deoband okulunun şubelerinde eğitim görmüşlerdir. Ve savaş becerileri de Pakistan’daki partiler tarafından öğretilmiştir (Raşid, 1381 (2001): 61-62).
Dolayısıyla, Post-Taliban Afganistan’daki etnik gruplar arası çatışmaları daha çok İran’dan ve Pakistan’dan geri dönmüş mülteciler tarafından şiddetlendirilmiştir. Çünkü İran’da yaşamış göçmenler Şii olan İslami devrimci ideolojisiyle ve Pakistan’da yaşamış olan mülteciler Deoband ve Wehhabi-Selefi ideolojisi ile donatılmışlardır.