“Fonksiyonel boyar maddeler” adı altında toplanan çeşitli boyar madde grupları ve
benzer yapıdaki bileşikleri, son yıllarda teknolojinin yeni alanlarındaki uygulamalarda çok geniş şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Bu tip maddeler belirli spektral bölgelerdeki seçici absorbsiyonlardan, moleküllerinin ortaklaşa etkileşimlerinden, molekül yapısındaki spesifik davranışlarından yararlanılarak yeni uygulama alanları bulmaktadır [60].
durulan konulardan birini oluşturan ftalosiyaninler ve metalli ftalosiyaninler, optik, elektrik, yapısal ve zengin koordinasyon özellikleri [61], kataliz ve malzeme bilimindeki uygulamaları ile ilgi çekmektedir [62].
Mükemmel mavi ve yeşil boyar maddeler olarak ftalosiyaninler, sülfolanmış ftalosiyaninler olarak suda çözünür boyalar, tekstil kullanımları için kalıcı boyalar bulunmuştur [63]. Mükemmel mavi ve yeşil boyar maddeler olarak ftalosiyaninler tekstil dışında dolma kalem mürekkeplerinde, plastik ve metal yüzeylerin renklendirilmesinde kullanılmaktadır. Bugün endüstrinin gittikçe artan isteklerini karşılamak üzere mavi ve yeşil boyar madde olarak yılda binlerce ton ftalosiyanin üretilmektedir [64].
Makrosiklik halkada elektron verici sübstitüentler içeren bazı ftalosiyanin ve naftalosiyanin türevleri lazer teknolojisinde renkli boya maddesi olarak kullanılmaktadır. Endüstride uygulanan reaktif boyama yöntemiyle pamuk üzerine bağlanmış ftalosiyanin boyaların bu cins maddeleri absorblama özellikleri vardır. Bu özellik ile su kirliliği analizlerinde de kullanılır [65].
Tıp alanında, fotodinamik kanser tedavisinde sübstitüe ftalosiyanin kompleksleri fotosensör olarak kullanılmaktadır. Tümörlü doku fotosensör maddenin bu doku üzerine yerleşmesi ve oksijenli ortamda lazer ışınıyla aktif hale gelmesiyle oluşan singlet oksijen tarafından yok edilir [66].
Ftalosiyaninler görünür bölge spektrumunda düşük enerji bölgesinde absorblama yapması nedeniyle fotodinamik kanser terapilerinde fotosensitif madde olarak kullanılabildikleri gibi aynı zamanda optik kayıt materyallerinde de fotoiletkenler olarak uygulama alanı bulmaktadırlar [67].
Hidrokarbonların yavaş yavaş oksitlenme problemini ortadan kaldırmak için çok kararlı ve uzun süreli katalizör olarak kullanılırlar [68].
Ftalosiyaninlerin suda çözünürlüklerinin olmaması fotosensitif olarak kullanılmalarını sınırlamaktadır [66].
Birçok maddeye göre çok iyi termal ve kimyasal kararlılıklarının yanında ftalosiyaninler bazı heyecan verici elektriksel, fotofiziksel ve redoks özellikleri ile de birçok bilim adamının dikkatini çekmiştir. Yapılan çalışmalar sonucu merkezde bulunan redoks aktif metal iyonları ile ftalosiyaninlerin birçok reaksiyonda katalizör olarak kullanılabilecekleri kanıtlanmıştır. Bununla birlikte, metalli ftalosiyaninlerin katı halde kullanıldığı reaksiyonlar geri dönüşümü ve katalizör geri kazanımı oldukça dikkat çekicidir [66].
Ftalosiyanin molekülünün redoks özellikleri oldukça ilginçtir. Elektrokromizm bir elektrik alanı uyguladığında malzemenin renginin değiştiği çift yönlü işlemler için kullanılan bir terimdir. Elektrokromik bileşikler olarak adlandırılan bu tip maddeler görüntü panolarında ve akıllı malzeme yapımında kullanılırlar. En iyi bilinen elektrokromik ftalosiyaninler lântanit bisftalosiyaninleridir. Bu komplekslerin direkt
sentezleriyle genel formülü LuPc2 olan nötral yeşil bir ürün ve genel formülü
LnHPc2 olan nötral mavi bir ürün elde edilebilir. Bu nötral mavi ürün, LuPc2’nin
elektrokimyasal çalışmalarında gözlenen ve indirgenme ürünü olan [Pc2-Ln3+Pc2-]
anyonudur.
Dianyon şeklindeki yapısı lântanit bisftalosiyaninlere spektral, elektrokromik, elektrokimyasal, manyetik ve yapısal birçok özellik kazandırır.
Bir LuPc2 molekülünün elektrokromik dönüşümleri şu şekilde özetlenebilir:
LuPc2- LuPc2 LuPc2+
(Pc2-Ln3+Pc2-)- (Pc2-Ln3+Pc2-)0 (Pc2-Ln3+Pc2-)+
Ftalosiyaninlerin elektrofotografik malzemeler olarak kullanımı yarı iletken özellikleri ile ilgilidir [62].
İnce katı ftalosiyanin filmlerinin yüzeylerinin, ftalosiyaninlerin yarı iletkenlik ve fotoiletkenlik özelliklerini değiştiren küçük gaz moleküllerini absorpladığı iyi bilinmektedir [69]. Bu gazlar kimyasal sensör olabilen ftalosiyanin esaslı materyallerin gelişiminin temelidir [70].
Çok iyi kimyasal kararlılıkları ve yarı iletken diod lazerler için uygun olmalarıyla ftalosiyaninler bir kez yazılıp çok kez okunan disk (WORM) üzerine uzun süreli optik veri depolanmasında uygun malzemelerdir.
Ftalosiyaninler ve metal kompleksleri tek ya da çoklu kristal tabakalar şeklinde
sensör cihazlarında kullanıldıklarında azotoksitleri (NOx) gibi gazlar ve organik
çözücü buharlarını hissettiklerinden gaz kimyasal sensör olarak kullanılırlar [66,71]. Sülfür atıklarının kontrolü için katalizör olarak,
Sülfür Heterohalkalarının degradasyonu için kullanılan katı fotokatalizörler olarak silika üzerine destekli yada Y zeolit içine hapsedilmiş demir ftalosiyanin Şekil 2.51 de gösterilmiştir.
Sıvı kristalleri ve langmuir filmleri hazırlanmasında, özellikle Şekil 2.52 de gösterilen “Çinko tri(tersiyer-bütil)-4-sülfoftalosiyanin” Langmuir-Blodgett filmlerinde kullanılır.
Şekil 2.52. Çinko tri(tersiyer-bütil)-4-sülfoftalosiyanin
Metalli ya da metalsiz ftalosiyaninler kullanılarak görünür ışığı tutup kızılötesi (IR) ışınları geçiren optik filtreler yapılır.
Ftalosiyanin moleküllerinin iyonlaşma radyasyonuna karşı mükemmel kararlılığından dolayı nükleer kimyada çok sayıda kullanıma sahiptir.
Ftalosiyanin bileşikleri özel yapıları ve kimyasal ve optik özeliklerinden dolayı biyolojik ve kimyasal bakımdan yararlı bileşiklerdir [61,72]. Genel olarak ftalosiyanin bileşikleri;
- Mürekkeplerde (Tükenmez kalem) - Tekstil boyamalarında
- Langmuir-Blodgett filmlerde [73]
- Fotokopi makinelerinde [74] ve lazer yazıcılarında [75] - Fotoiletken ajan olarak
- Kimyasal sensörlerde - Gaz sensörlerde
- Elektrokromik görüntüleme aletlerinde - Fotodinamik kanser tedavisinde (PDT) [76]
- Yakıt pillerinde elektro katalizör olarak - Fotovoltanik hücrelerde [78]
- Benzinin oktan oranının arttırılmasında
- Petrol ürünlerinde istenmeyen kükürtlü bileşiklerin uzaklaştırılmasında - Gaz difüzyon elektrotlarında [79]
- Spektrofotometrik analizlerde - Merkaptanın oksidasyonunda - Reaksiyon katalizlemede
- CO2’nin formik aside indirgenmesinde [80]
- Kromatografik ayırmada - Nükleer kimyada
- İletken ve yarı iletken polimerlerde - Non-lineer optikde
- Elektrofotografide [78]
- Infrared absorplayıcı olarak [72] - Moleküler metallerde [81]
- Biyosensörlerde [79] kullanılmaktadır.
Bu amaçlar için, yılda 500.000 tondan fazla monomerik ftalosiyaninler kullanılmaktadır.
Bu uygulamalarda ftalosiyaninlerin üstünlükleri ; -termal ve kimyasal kararlılıklarına,
-yoğun renklerine, -redoks özelliklerine,
-katalitik, elektronik ve optik özelliklerine, ve -toksik olmamalarına, bağlıdır.