Frontal Loblar ve Yürütücü İşlevlerle İlişkisi

İnsan beyninde serebral hemisferlerin yaklaşık üçte birini kaplayan frontal loblar, filogenetik gelişimin en geç basamaklarında ortaya çıkmış ve diğer canlı türlerine kıyasla insanda en geniş ve gelişmiş şeklini almıştır. Frontal loblar fonksiyonel olarak duyu kortekslerinden aldıkları dış dünyaya ilişkin bilgilerle limbik sistem ve hipotalamustan aldıkları kişinin duygusal durumuna ilişkin içten gelen bilgileri bir araya getirirler. Böylelikle kişinin yaşadığı çevre üzerinde etkisini ve iradesini ortaya koyabilmesi sağlanır. Frontal lobların insan türüne özgü olarak nitelendirilen davranışlardan sorumlu olduğu bilinmektedir (İyisoy, 2006: 25).

Beynin ön tarafında, merkezi yarığın önünde yer alan frontal lob korteksi (Aydın, Madi, Alpanda ve Sazcı, 2012: 74) beynin en büyük lobudur ve toplam kortikal alanın üçte birini kaplar (Salloway ve Blitz, 2002: 14). Frontal korteks üç büyük bölgeden oluşmaktadır: motor bölge, premotor bölge ve prefrontal bölge. Tabiki bu ayırım rastgele değildir her bir bölgenin kendine özgü anatomik yapısı ve işlevleri vardır. Bu bölgelerin hasarı sonrasında da farklı fonksiyonel değişimler ortaya çıkar. Motor korteks istemli hareketleri idare eder, premotor korteks hareketlerin programından, prefrontal korteks ise yürütücü işlevlerden sorumludur (Mollahasanoğlu, 2006: 3).

Prefrontal korteks çalışma belleği-yürütücü işlevler, dikkat ve sosyal davranış olarak iki fonksiyonel eksenin kesişim bölgesi olarak düşünülebilir (İyisoy, 2006: 25). Prefrontal korteks dil, muhakeme, planlama, karmaşık sosyal davranışlar vb üst düzey bilişsel işlevlerin eyleme geçirildiği beyin bölgesidir (Wodd ve Grafman, 2003: 139).

Dış çevreden taşınan bilgiler ve limbik sistem üzerinden gelen iç yapılarla ilişkili bilgiler frontal lobun Prefrontal korteks adı verilen ön bölümlerinde birleşmektedir. Belli sırası olmayan, düzensiz olarak meydana gelen olayların değerlendirilmesi, başlatılması prefrontal lobun işlevidir. Bu nedenle prefrontal korteks bütün kaynaklardan gelen (iç ve dış, bilinçli ve bilinç dışı, bellekte depolanmış olan ve organ merkezlerinden gelen) düzenlediği ve birleştirip ortaya çıkarılacak davranışa karar verdiği yerdir. İnsan prefrontal korteksi, bütün sinir sistemi işlevlerinde bilgileri dikkatlice toplar, bütünleştirir, formülleştirir, uygular, denetler, değişiklikler yapar ve yargılar. Bu bölge bilinçlilik, farkındalık, dikkat alanı olarak da tanımlanır. Prefrontal alanlar özel durumları ile daha yüksek bilişsel işlevlerde de yetkili olmaktadır (Kalyoncu, 2008: 34).

26

Prefrontal korteks her biri frontal subkortikal sistemin bir parçası olan üç bölgeye ayrılır. Bunlar: Dorsolateral devre, orbitofrontal devre ve anterior singulat devredir (Powell ve Voeller, 2004: 786). Dorsolareral prefrontal korteks yürütücü işlevlerden; orbitofrontal korteks dürtü ve duyguların düzenlenmesinden ve son olarak anterior singulat bölge dikkat, motivasyon, güdülenme gibi işlevlerden sorumludur.

Daha ayrıntılı olarak dorsolateral prefrontal korteks yürütücü işlevler, motor planlama, dikkati yönlendirme, bilişsel setleri değiştirme, dikkat ve işlem belleği aracılığı ile davranışı gözlemleme ve uyumlandırma işlevleri ile ilişkilidir. İşlem belleği bilginin algısal, bilişsel ve duygusal yönleriyle zihinde tutulabilmesini ve bu şekilde davranışın yönlendirilebilmesini sağlamaktadır (www.turkpsikiyatri.org).

Bilindiği üzere, yürütücü işlevler üzerine yapılan araştırmalarda genellikle dorsolateral prefrontal korteks ile ilişkilendirilen bilişsel (serin) yönler üzerinde durulmuştur (Zelazo ve Müller, 2002; cf. Metcalfe ve Mischel, 1999; Miller ve Cohen, 2001, akt. Ker ve Zelazo, 2004: 148).

Ancak yürütücü işlevlerin daha önce ifade edilen üst düzey bilişsel özelliklerinin dışında bazı araştırmacılar tarafından yürütücü işlevler serin (cool) ve sıcak (hot) yürütücü işlevler olmak üzere iki farkılı türü olduğu ifade edilmektedir. Sıcak yürütücü işlevler sosyo- duyuşsal alanı; serin yürütücü işlevler ise bilişsel süreçleri işaret etmektedir.

Sıcak ve serin yürütücü işlevler arasındaki ayrımın hem biyolojik bir temeli hem de davranışsal sonuçları vardır. Nörolojik görüntülemede, beyindeki iki ayrı bölge de problem çözme için uyarılır. Bu bölgelerden biri olan orbitofrontal korteks duygusal işlemleri yönetirken (Brock, Kaufman, Nathanson ve Grimm, 2009: 338) dorsolateral prefrontal kortex, yüksek düzeyli bilişsel işlemleri yönetir. İşlevsel olarak orbitofrontal korteks, sosyo- duyuşsal yürütücü işlevlerle, dorsolateral prefrontal kortex ise bilişsel yürütücü işlevlerle alakalıdır. Beyninin bilişsel yürütücü işlevlerden sorumlu bölgesinde hasar olan yetişkinler yeni bir materyali (novel materials) öğrenme, problem çözme ve yeni çözümler üretme yetilerini kaybederken beyninin sosyo-duyuşsal yürütücü işlevlerden sorumlu bölgesinde hasar olan yetişkinler dürtülerine hakim olma ve bakış açısı almada bağdaştırma ve düzgün davranış sergileme yetilerini kaybederler (Brock, vd., 2009: 338).

Serin yürütücü işlevler genellikle soyut ve bağlamsal problemler için gerekliyken sıcak yürütücü işlevler duygu ve motivasyonunun düzenlenmesini içeren problemler için gereklidir. Serin yürütücü işlevlerin aksine sıcak yürütücü işlevler insanlar çözmeye çalıştıkları problemi önemsedikleri zaman kullanılır (Zelazo, Muller, Frye ve Marcovitch, 2003).

27

Ardilla (2008: 93) Prefrontal lob yeteneklerinin farklı fakat yakın ilişkili iki tür olduğunu varsaymaktadır. Bunlar: Bilişüstü yürütücü işlevler ve duygusal/güdüsel yürütücü işlevlerdir.

Bilişüstü Yürütücü İşlevler: Problem çözme, soyutlama, planlama, strateji geliştirme

ve uygulama, çalışma belleğidir. Bu yetenekler çoğunlukla prefrontal korteksin dorsaleteral alanı ile ilişkilidir (Ardilla, 2008: 93-94).

Duygusal/Güdüsel Yürütücü İşlevler: Biliş ve duygunun koordinasyonundan

sorumlu duygusal/güdüsel yürütücü işlevler. Bu sosyal açıdan kabul edilebilir stratejileri takip eden temel dürtüleri yerine getirme anlamına gelir. En son durumda, en önemli şey en iyi kavramsal ve düşünsel sonucun ne olduğu değil, kişisel dürtülerle ilgili olandır (Ardilla, 2008: 94).

Prefrontal korteksin alt orta bölgeleri içgüdüsel ve duygusal davranışların ifade ve kontrol edilmesiyle ilişkilidir. Başka bir ifadeyle lateral profrontal korteksin geç olgunlaşan alanları daha üst düzey yürütücü işlevlerde önemli rol oynamaktadır (Fuster, 2002: 373; Ardilla, 2008: 94).