Fiilimsiler

Dile anlatım gücü ve zenginlik katan fiilimsiler, adından da anlaşılacağı üzere fiile benzemekle birlikte fiil olarak nitelendirilemeyen dil unsurlarıdır. Fiil kök ve gövdelerinden türetilip hareket anlamı taşıdıkları için fiillere; isim, sıfat ve zarf olarak kullanıldıkları için ise isimlere benzer. Bu nedenle isim ve fiil kategorilerinin ortasında yer alır. Fiilerin isim, sıfat ve zarf şekilleri olan fiilimsiler; metnimizde hareket ve durum ismi yapmak, ismi nitelemek ve zarf bildirmek için sıkça kullanılmıştır.

İsim-fiiller

-maķ/-mek: Mastar eki olarak da bilinen, hareket ve durum ismi yapan bu ekin metnimizdeki bazı örnekleri şunlardır: Ǿıyān maķ “âşikar etmek”(240), mefer ķıl-maķ “sığınılacak yer yapmak” (156), Ǿazm et-mek “niyet etmek” (19), yėt-mek

“ulaşmak” (19) gibi. Ayrıca -maġ/-meg, -maķ/-mek ekinin üzerine isim çekim eklerini aldığı örnekler metnimizde mevcuttur. -meg şekli için iki ünlü arasında kalınca yumuşama söz konusu olduğunu söyleyebiliriz. Ancak -maġ için böyle bir durumun söz konusu olmayıp yazımının /ġ/ harfi ile olduğunu belirtmek gerekir. Bu fiilimsi ekinin metnimizdeki bazı örnekleri şunlardır: hem-nişin bolmaġ+lıġım

“beraber oturup kalkmayı” (260), mest olmaġ+nı “mest olmayı” (357), körmeg+idin

36

“görmekten” (73), barmaķ+dın “gitmekten” (21), yanmaķ+ķa ĥāl “dönmesindeki hal” (468), nükte sürmek+din “nükte yapmaktan” (213) gibi.

Sıfat-fiiller

-ar: Geniş zaman sıfat-fiil eki olup eklendiği fiile “-an/-en” anlamı katan bu ekin metnimizde tek örneği bulunmaktadır: yüz yan-ar ot içre alıb taşladıŋ “yüz (sonsuz) yanan ateşin içine (beni) alıp attın.” (109).

-ġan/-gen, -ķan/-ken: Geçmiş zaman sıfat-fiili olup eklendiği fiile “-an/-en”

anlamı katan bu ekin metnimizdeki bazı örnekleri şunlardır: ħıŧāb ķıl-ġan “hitab eden” (138), ķara ķıl-ġan “karartan” (111), ķarı-ġan “yaşlanan, yaşlanmış (olan)”

(235), rustaħįz sal-ġan “kıyamet getiren” (218), tįre-rūz ķıl-ġan “kapkara eden”

(185), sor-ġan zamān “sorduğun zaman” (249), kėl-gen “gelen” (92), kės-il-gen

“kesilen” (40), kör-gen+i “gördüğü” (12), tüş-gen “düşen, meydana gelen” (102), tüş-me-gen “düşmeyen” (102); baġla-ķan zünnārnı “bağladığı zünnarını” (428), öt-ken “giden” (183), tüş-öt-ken “düşen” (117), żabŧ ėt-öt-ken “zapt eden, tutan” (140) gibi.

-ġu/-ķu dėg: Gelecek zaman sıfat-fiili olup eklendiği fiile “-acak gibi” anlamı katan bu ekin metnimizdeki örnekleri şunlardır: ur-ġu dėg “vuracak gibi” (123), savur-ġu dėg “savuracak gibi” (123), tut-ķu dėg “tutacak gibi” (78), yut-ķu dėg

“yutacak gibi”(78).

Zarf-fiiler

-a, -y: /a/ zarf-fiil eki ünsüzle biten fiil tabanlarına, /y/ ise ünlü ile biten fiil tabanlarına gelmektedir. Tasviri (betimleyici) fiili asıl fiile bağlayarak birleşik fiil yapımında görev alırlar. Bu eklerin metnimizdeki örnekleri şunlardır: ķoy-a almas

“terk edemez” (322), asra-y almadı “saklayamadı” (470).

-b: Eklendiği fiile “-ıp, -ınca, -ken, -arak/-erek” gibi anlamlar katan, sık kullanılan bir zarf-fiil ekidir. Ünlü ile biten kelimeler eki doğrudan alırken, ünsüz ile bitenler yardımcı ünlü ile birlikte alır. Bu ekin metnimizdeki bazı örnekleri şunlardır:

bar-(ı)b “varınca” (47), defǾ bol-(u)b “def olup” (10), ķol aç-(ı)b “açıp” (5),

körgüz-37

(ü)b “gösterip” (36), küydür-(ü)b “yakıp” (101), öltür-(ü)b “öldürürken” (72), su’āl eyle-b “sorarak” (29), tirgüz-(ü)b “dirilterek” (72), tüş-(ü)b “düşünce” (26), oyġan-(ı)b “uyanıp” (14), yaġdur-(u)b “yağdırıp” (99), yaşur-(u)b “gizleyip” (99), yavuş-(u)b “yaklaşınca” (26) gibi.

-ban/-ben, -pan: /b/ zarf-fiil ekinin genişlemesiyle oluşan bu ek, eklendiği fiile

“-arak/-erek, -ıp” gibi anlamlar katar. Ünlü ile biten fiiller eki doğrudan alırken, ünsüz ile bitenler yardımcı ünlü ile birlikte alır. Bu ekin metnimizdeki bazı örnekleri şunlardır: aŋla-ban “anlayarak” (28), cemǾ bol-(u)ban “toplanarak” (136), tap-(ı)ban

“bularak” (97), yaru-ban “parlayarak” (9), yıġla-ban “ağlayıp” (135), bį-dād eyle-ben

“zulmederek” (98), ġavġā eyle-ben “tartışarak” (168), įcād eyle-ben “oluşturarak”

(98), sėgri-ben “yerinden sıçrayarak” (420); baķ-(ı)pan “bakıp” (89) gibi.

-erdin: -er geniş zaman ekiyle ayrılma hal ekinden meydana gelen birleşik yapılı bu sıfat-fiil eki, eklendiği fiile “-maktan” anlamı katar. Bu ekin metnimizde tek örneği mevcuttur: fāş ėterdin “açığa çıkmaktan, açığa çıkmasından” (239).

-ġalı: Eklendiği fiile “-dan/-den beri (zaman işlevi) ve -mak/mek için, (amaç işlevi), -sın diye (sebep işlevi)” gibi üç farklı anlam katma kapasitesine sahip olan bu zarf-fiil ekinin metnimizdeki örnekleri şunlardır: ķara ķıl-ġalı “karartmak için” (272), nežžāre-ger ķıl-ġalı “seyirci olduğundan beri” (37), perrān ķıl-ġalı “gitsin, kaybolsun diye” (41), ur-ġalı “vurmak için, vurmaya” (121), seng-i bārān ķıl-ġalı “taş yağmuru yağsın diye” (41), sındur-ġalı “ parçalamak için, parçalamaya” (121). Bu biçim yanında bir yerde eksik olduğunu düşündüğümüz -alı şekli de mevcuttur. Burada muhtemelen -ġa eki yazılmamıştır: aŋla[lı] “anlamak için” (215).

-ġuca/-ķuca: -ġu/-ķu sıfat-fiil ekiyle +ça/+çe eşitlik ekinden meydana gelen birleşik yapılı bu zarf-fiil eki, eklendiği fiile “-ince, -ıncaya/-inceye kadar” gibi anlamlar katar. Bu ekin metnimizdeki örnekleri şunlardır: bolġuca kūyide “sevgilinin bulunduğu yere gelince” (120), iş tedbįrini ķıl-ġuca “işin önlemini alıncaya kadar”

(125), köz ķanı ol ay yüzige salġuca/ol ķuyaş envārıdın nūr alġuca “o ayın ışığı yüzüne vuruncaya kadar, o güneş parlaklığından nur alıncaya kadar göz nerede?”(122), ķarār tap-ķuca “kendisine gelinceye kadar” (439).

38

-günce, -ķunca/-künce: -gün, -ķun/-kün fiilden isim yapım ekiyle +ça/+çe eşitlik ekinden meydana gelen birleşik yapılı bu zarf-fiil eki, eklendiği fiile “-ıncaya kadar, ınca/ince/unca/ünce” gibi anlamlar katar. Bu ekin metnimizdeki örnekleri şunlardır: kör-günce “görünce” (129), yė-günce “yiyince, kuşatınca” (127), yol bėrme-günce “yol vermeyince” (124), żabŧ eyle-günce “zapt edince” (124); aç-ķunca

“açıncaya kadar” (400), taŋ at-ķunca “tan atıncaya kadar, sabah oluncaya kadar”

(191, 336), ķanı śabr ėtkünce derdim çāresin/yā devā ėtkünce baġrım pāresin

“Derdimin çaresini buluncaya kadar ya da bağrımın parçasına derman buluncaya kadar sabır nerede?” (126), taǾmįrini ėt-künce “tamir edinceye kadar” (125).

-ġanda/-gende, -kende: -ġan/-gen sıfat-fiil ekiyle bulunma hal ekinden meydana gelen birleşik yapılı bu zarf-fiil eki, eklendiği fiile “-dığında, -düğünde, -tığında”

anlamı katar. Bu ekin metnimizdeki örnekleri şunlardır: devr bol-ġanda

“bağladığında” (254), yėt-gende “ulaştığında” (374), tüş-kende “olduğunda, düştüğünde” (369, 378).

-may/-mey: -ma/-me olumsuzluk ekiyle /y/ zarf-fiil ekinden meydana gelen birleşik yapılı bu zarf-fiil eki, eklendiği fiile “-madan, -madıkça, -mayarak/-meyerek” gibi anlamlar katar. Bu ekin metnimizdeki bazı örnekleri şunlardır: cevāb tap-may “cevap bulamayarak” (30), ķutķar-may “kurtarmadıkça” (413), tanı-may

“tanımayarak” (389), vāķıf ol-may “vakıf olmadan” (29), tėpren-mey “hareket etmeyerek” (97) gibi.

-mayın/-meyin: Eklendiği fiile “-madan/-meden, -meyerek” gibi anlamlar katan birleşik yapılı bu zarf-fiil ekinin metnimizdeki örneklerinden bazıları şunlarıdır: sal-mayın “salmadan, bırakmadan” (318), tap-sal-mayın “bulamadan” (343), fehm ėt-meyin

“anlamadan” (137), kör-meyin “görmeyerek” (46), öl-meyin “ölmeden” (134) gibi.

-ġac/-gec, -ķac/-kec: Eklendiği fiile “-ınca/-ince/-unca/-ünce, -r…-mez” gibi anlamlar katan bu zarf-fiil ekinin metnimizdeki örnekleri şunlardır: duǾā ķıl+ġac

“dua eder etmez” (10), Şeyħ sal-ġac meh-veş elfāžıġa gūş/ Ǿışķ ŧuġyān eyleben çėkti ħurūş “Şeyh o ay yüzlü güzelin sözlerine kulak verince (şeyhin) aşkı coştu.”(328), āşinālıġ tap-ġac įmāndın nihān “İmanın sırrına erince” (485), kör-gec “görür görmez,

39

görünce” (271, 390, 473), özige kėl-gec “ kendine gelir gelmez” (302), yüzlen-gec

“yönelince” (281), tüken-gec “tükenir tükenmez” (320); ac-ķac “açar açmaz” (84), barķ çaķıl-ķac “şimşek çakar çakmaz” (82), ėsi tap-ķac dimāġ “şuuru yerine gelince”

(211), śubĥ çıķķac deyridin nāķūs üni “Sabah vakti kilisenin sesi etrafa yayılınca”

(337), Şeyħ körkec ol cihān-ārā cemāl/istimāǾ ėtkec bu rūĥ-efzā maŝāl “Şeyh o cihanı süsleyen güzelliğini görünce cana can katan sözlerini işitince” (202), yėt-kec

“ulaşır ulaşmaz” (9, 430).

-rde/-ürde: -r/-ür geniş zaman ekiyle bulunma hal ekinden meydana gelen birleşik yapılı bu sıfat-fiil eki, eklendiği fiile “-irken/-ırken” anlamı katar. Bu ekin metnimizdeki örnekleri şunlardır: seyr eyle-rde “dolaşırken” (33), ķan kėl-ürde “kan gelirken” (147).

-rge, -urġa: -r, -ur sıfat-fiil ekiyle yönelme hal ekinden meydana gelen birleşik yapılı bu zarf-fiil eki, eklendiği fiile “-mak için, -maya/-meye, -arak” gibi anlamlar katar. Bu ekin metnimizdeki örnekleri şunlardır: ħarc eyle-rge “harcamak için”

(326), luŧf eyle-rge “lütuf etmeye” (416), aķız-urġa “akıtarak” (96), çıķar-urġa

“çıkarmak için” (69), żāyiǾ ķıl-urġa “kaybolmaya” (26).