BÖLÜM 2 : ŞEKĐL BĐLGĐSĐ
2.2. Ekler
2.2.2. Fiile Gelen Ekler
2.2.2.1.1. Birinci Tip (Şahıs Zamiri Kökenli)
Bu ekler soru ekinden önce gelme, düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymama ve çokluk 1. şahıs ekinin “+I₂₂₂₂z” yerine “+mI₂₂₂₂z” şeklinin kullanılması itibariyle Kazan – Tatar Türkçesiyle ortak özellik göstermektedir.
Tablo 4. Birinci Tip (Şahıs Zamiri Kökenli) Teklik
1.Şahıs
+Im deyim(4-12); yata edim(5-13);bağırdım(52-22); oreyim(166-17) Añlamayım (10-18); isteyim(76-12); gideyim(91-6);
bakayım(181-13) Teklik
2.Şahıs +sI₂₂₂₂ñ buürsiñ (149-13); dersiñ(169-2); istersiñ(205-16); yapasıñ(206-16);ufuldaysıñ(4-14)
Teklik 3.Şahıs
Ø sönmeycek(4-17); olamadı(4-19); şikyayetlenmey(59-5); ıñrandı(180-13)
Çokluk
1. Şahıs +mI₂₂₂₂z baqtırırmız(19-1); yazarmız(25-2); zorlamaymız(101-3); alırmız(170-4) atamız(8-1); yazarmız(25-2); Çokluk
2. Şahıs +sI₂₂₂₂ñI₂₂₂₂z qoruysıñızmı (31-10);yaşaysıñız(60-19); üqlaysıñızmı(78-22); bilesiñizmi(118-14)aytasıñız(191-1)
Çokluk
3. Şahıs +lAr savaşıyorlar(9-10); diyorlardı(42-14); abdıraştılar(85-10); coştılar(153-23)
2.2.2.1.2. Đkinci Tip (Đyelik Eki Kökenli)
Đkinci tip şahıs ekinde de düzlük - yuvarlaklık uyumunun olmaması, Kazan- Tatar Türkçesiyle ortaktır. Oysa Türkiye Türkçesinde düzlük- yuvarlaklık uyumunun varolduğu görülmektedir.
Tablo 5. Đkinci Tip ( Đyelik Eki Kökenli) Teklik
1.Şahıs +m minsem (33-20); dayandım(149-18); bilmedim(150-9); desem(211-9) Teklik
2.Şahıs +ñ demez ediñ(15-2); azırlañ(68-11); isteseñ(69-3); ketesiñ(160-2) Teklik
3.Şahıs
Ø qoltutacaq(103-9); yeşitirmedimi(110-3); aldı(110-12); durdurmuş(187-13)
Çokluk 1. Şahıs
+k etmedik(10-9); taşıy edik(52-17); yapıştık(148-1); desek(213-2)
Çokluk
2. Şahıs +ñI₂₂₂₂z deseñiz(38-4); istemeseñiz(101-3); sağ oluñız(133-3) Çokluk
3. Şahıs
+lAr añlamadılar(206-26); yapıldılar(215-17); qopardılar(221-14)
2.2.2.2. Kip Ekleri 2.2.2.2.1. Haber Kipleri a. Görülen Geçmiş Zaman -DI :
Eserde görülen geçmiş zaman eki düzlük yuvarlaklık uyumunun çoğunlukla bulunmadığı görülmektedir. Bu bakımdan Kazan- Tatar Türkçesine benzeyen ekin eserin bazı yerlerinde düzlük-yuvarlaklık uyumuna tabi olması, bu ek özelliğinin yavaş yavaş Türkiye Türkçesine kaydığının bir kanıtı niteliğindedir. Ayrıca bu ekin ötümlülük- ötümsüzlük uyumuna uyduğu dikkati çekmektedir.
Tablo 6. Görülen Geçmiş Zaman Teklik
1.Şahıs kördim(14-13); qayta edim(52-17); hatırladım(74-13); yaptım(80-6); yaklaştırmıştım(128-15); çıqtım(211-16) Teklik
2.Şahıs qaldıñ(4-8); oldıñmı(29-9); kördiñmi(109-1); çıldırdıñmı(150-8); yaptıñ (173-6) Teklik
3.Şahıs
hatırlattı(6-2); çaptı(21-7); laf attı(66-1); oturdu(131-3); baqtı(68-8); kalktı(146-12)
Çokluk 1. Şahıs
kiriştik(3-15); telefon ettik(69-14); aldık(86-20); dey edik(142-18) Çokluk
2. Şahıs
aydıñız(14-4); çıqardıñız(53-15); yaramadıñız(65-5); çıqmadıñız(65-6) Çokluk
3. Şahıs
başladılar(68-5); buzladılar(69-7); bakmaktaydılar(123-12); döndüler(146-15)
b. Öğrenilen Geçmiş Zaman - Gan :
Öğrenilen geçmiş zaman eki olan “-Gan” ekinin eserde ötümlülük-ötümsüzlük uyumuna ve düzlük-yuvarlaklık uyumuna uyduğu görülmektedir. Bu özellikleri itibariyle Türkiye Türkçesine yaklaşmaktadır.
Tablo 7. Öğrenilen Geçmiş Zaman Teklik
1.Şahıs
bellegenim(37-10); çıldırğan ekenim(150-9); opkenim(220-16) Teklik
2.Şahıs
etilgensiñ(10-15); etilgensiñ(86-17); kelgensiñ(203-8); keskensiñ(86-16)
Teklik 3.Şahıs
tanılğan(87-15); alında eken(99-11); kerginleşken(121-7) Çokluk
1. Şahıs Çokluk
2. Şahıs bitirgen ekensiñiz(213-3); yaşay ekensiñiz(74-5) Çokluk
c. Şimdiki Zaman -A, -y, -mAktA :
Eserde şimdiki zaman eki olarak en çok “-A, -y” eklerinin kullanıldığı görülmektedir. “-mAktA” ekinin ise nadiren görüldüğünü söyleyebiliriz. Eserimizde şimdiki zaman eklerinden bir olan “-A yatır” kullanılmamıştır.
Tablo 8. Şimdiki Zaman -A , -y
-A -y
-mAktA Teklik
1.Şahıs aytam(4-11); bilem(151-18); köterem(136-13)
deyim(4-12); olamayım(46-19); isteyim(148-9) Teklik
2.Şahıs unutasıñ(7-4); işanasıñmı(23-19); patlatasıñmı(174-18) ufuldaysıñ(4-14); deysiñ(181-4) Teklik 3.Şahıs kele(56-8); ola(182-2); tırışa(205-19) soray(117-21); istemey(129-22); bekley(182-14) duyulmakta(215-10); yaşamakta(187-15); ağrımakta(189-1) Çokluk 1. Şahıs olamız(4-1); çalışamız(13-21); yatamız(180-12) qalmaymız(7-2) dağılmaymız(55-19); yaşaymız(60-19); susmaqtamız(178-17) Çokluk 2. Şahıs qorqasıñızmı(33-23); qoltutasıñız(103-15); aşıqasıñız(199-4) üvunmaysıñızmı(31-8); añlaysıñız(115-9); korünmeysiñiz(199-4) Çokluk 3. Şahıs cışalar(21-7); qoralar(87-11); olalar(183-9) yasaylar(14-18); çapqalaylar(69-7); tasırdaylar(33-10) laf etmekteler(65-18); tenqidetmekteler(168-3) ç. Geniş Zaman -Ar, -( I₂₂₂₂)r :
Geniş zaman eki eserde genellikle düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaktadır.Ancak bazı yerlerde de uyduğu görülmektedir. Geniş zaman ekinin “-Ar” halinin genellikle
tek heceli kelimelere geldiği göze çarpmaktadır. “-( I₂)r” şekli de kullanılmaktadır ve bu kullanımla Türkiye Türkçesine yaklaşılmaktadır.
Tablo 9. Geniş Zaman Teklik
1.Şahıs
kelirim(171-10);yandırırım(179-17);kösteririm(201-21);qoyarım(202-1) Teklik
2.Şahıs
taparsıñ(4-20); korersiñ(38-15); olursıñız(145-20) Teklik
3.Şahıs
kestirdi (150-6); qoparır(153-7); ğadaplanır(153-7) Çokluk
1. Şahıs
yazarmız(25-2); baqarmız(44-5); yaparmız(75-22) Çokluk
2. Şahıs
buzlarsıñız(31-13); korersiñiz(112-20); eşitirsiñiz(130-12) Çokluk
3. Şahıs yaqarlar(87-5); turarlar(132-18); oynarlardı(157-19) d. Gelecek Zaman
-AcAk, - ycAk
Kaynak eserde gelecek zaman ekinin genellikle ek başı “A” sının düşürülerek kullanıldığı görülmektedir. Bu bakımdan Türkmen Türkçesine ve Gagavuz Türkçesine yaklaşmaktadır. Türkiye Türkçesinin Rumeli ağzında da bu düşmeye örnek teşkil edecek kullanımlar vardır.(söyleycek)
Tablo 10. Gelecek Zaman Teklik 1.Şahıs faydalanmaycam(182-22) Teklik 2.Şahıs keseceksiñ(122-3) Teklik 3.Şahıs
sönecekmi(10-16) ;iritecek(11-24); yapılacak(195-7) Çokluk
1. Şahıs körüşecekmiz (30-1); etecekmiz(102-14); kelecekmiz(132-11) Çokluk
2. Şahıs aşaycaqsıñız(63-15); olamaycaqsıñız(80-22) Çokluk
2.2.2.2.2. Tasarlama Kipleri a. Gereklilik Kipi
-mAk kerek + şahıs eki
Bu gereklilik kalıbının Kırım Tatar Türkçesine has olduğu görülmektedir. Çünkü bu tarz bir kullanım ne Türkiye Türkçesinde; ne de Kazan-Tatar Türkçesinde yoktur.
Tablo 11. Gereklilik Kipi Teklik
1.Şahıs
bağışlamaq kerekim(32-19); çıqmaq kerekim(154-9) Teklik
2.Şahıs
olmaq kereksiñ(166-20) Teklik
3.Şahıs
keçmek kerek (137-16); deñişmek kerek(147-15); çağırtmaq kerek(158-19); beklemek kerek(158-22) Çokluk
1. Şahıs
olmaq kereksiñ(11-14); çevirmek kerekmiz(191-18); Çokluk
2. Şahıs Çokluk
3. Şahıs ürmek kerekler(156-11)
b. Şart Kipi -sA
Kaynak eserdeki şart kipinin çoğunlukla istek bildirdiği görülmektedir. Bazen degerçek anlamda şart bildirmektedir.
Tablo 12. Şart Kipi Teklik
1.Şahıs indirsem(24-18); minsem(33-20); söylesem(80-19) Teklik
2.Şahıs hızmet etseñ(4-18); yeñilseñ(44-1); berseñ(46-9); isteseñ(126-14) Teklik
3.Şahıs
teslim etse(128-2); geberseydi(131-20); ücum etse(138-9) Çokluk
1. Şahıs
talap etsek(43-1); bilsek(177-17); desek(213-2) Çokluk
2. Şahıs
bilseñiz(6-15); menimseñiz(9-3); deseñiz(12-10) Çokluk
3. Şahıs
yazsalar(16-1); dokunmasalar(56-11); bilseler(62-13)
2.2.2.4. Birleşik Kipli Fiiller 2.2.2.4.1. Đki Kipli
I. Hikâye
Eserde hikâye çekimi “fiil + edi +şahıs eki” formülüyle yapılmaktadır. a. Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikâyesi
Fiil + Gan + edi +şahıs eki
olğan edi(7-14); alğan edi(8-17); turğan edi(49-4); sorağan edi(70-14); degen ediñiz(80-19); tüşüngen edim(94-14); kogergen edi(134-9) qalgan edi(148-18); bergen ediler (153-15);qoygan edim(176-16)
b. Şimdiki Zamanın Hikâyesi Fiil + y / A + edi + şahıs eki
quçaqlay edim(5-19); bekley edik(12-5); asmay edi.(19-11); vayvalay edi(88-9); taya edi(89-2); tura edi(91-15); aşıqa edim(96-19); qıçırışa ediler(104-20); yıltıramakta ediler(140-5); körmekte edim(148-11); tüşmekte edi(162-20)
c. Geniş Zamanın Hikâyesi
Fiil + (I)r / Ar / -(mA)z + edi + şahıs eki
olamaz edim (5-22); añlatamaz edi (108-19); tiyer edi(125-13); biter edi(127-3); laf eter ediler(153-4); sıqmaz edi(165-20); qaytmaz edim(220-20)
ç. Şart Kipini Hikâyesi Fiil + sA + edi + şahıs eki añlatamaz edi(177-16)
d. Gereklilik Kipinin Hikâyesi Fiil + mAk kerek + edi + şahıs eki
çekilmek kerek edi (45-22);bermek kerek edi(183-6) II. Rivayet
Rivayet için Türkiye Türkçesindeki “imiş “yapısına benzer “emiş” ve Tatar Türkçesindeki “eken” ekleridir. Her iki şeklin de Kırım-Tatar Türkçesinde etkili olduğu görülmektedir.
a. Öğrenilen Geçmiş Zamanın Rivayeti Fiil + GAn + eken + şahıs eki
qalğan eken (22-14); aşamağan ekenler(54-8); ağırğan eken (69-5); selyamlaşqan eken(220-4); yapqan ekenim(220-15)
b. Şimdiki Zamanın Rivayeti Fiil + y/ -A + eken + şahıs eki
yaşay eken (78-10); otura eken(82-18); istey eken (102-19);çıza eken(111-23); tura ekenler(150-19); yaşay eken(211-16)
c. Gereklilik Kipinin Rivayeti Fiil + mAk kerek + eken + şahıs eki bermek kerek eken(121-7)
2.2.2.5. Soru Eki
mI₂₂₂₂
Ekin eserde hep düz şekilli olarak kullanıldığı görülmektedir. Bu bakımdan da düzlük yuvarlaklık uyumuna uymadığı ve Türkiye Türkçesinden farklı bir özellik gösterdiği söylenebilir.
Ekin şahıs eki almadığı bir başka ifadeyle şahıs ekinin soru ekinden hemen önce kullanıldığı hemen dikkati çekmektedir.
Aynı zamanda ekin kullanıldığı kelimeye her zaman bitişik yazılmaktadır.
olurmı(6-9); üvunmaysıñızmı(31-8); yaramadıñızmı(68-7); duymaysıñızmı(6-22); başladıñızmı(112-11); tanıysıñızmı(128-10); ayındımı(129-4); baqarmı(176-1) Metinde soru ekinin kelimeden ayrı yazılan örneklerinin varolduğu da görülmektedir. anlar mısınız(5-16); aklında mı(30-10); karalıyor musun(111-9); patlatır mısın(174-17)
2.2.2.6. Kuvvetlendirme ve Đhtimâl
Kuvvet ve ihtimal anlamı “+DI₂r” bildirme ekiyle sağlanmıştır. Ek ötümlülük-ötümsüzlük uyumuna uymaktadır. Şahıs ekleri de –Türkiye Türkçesinin tam tersine- bildirme ekinden sonra kullanılmıştır. Oysa Türkiye Türkçesinde bildirme ekleri her zaman sondadır.
sağınğandırsıñız(10-1);oquydırsıñız(64-16);neçündir(137-3);içündir(145-1); evimdir(145-14); körıgendirsiñiz(212-7)
2.2.2.7. Olumsuzluk Eki -mA
Olumsuzluk eki Türkiye Türkçesiyle aynıdır.
olmay(4-2); bırakmamış(9-12); olamasaq(28-6); kaçırmayın(86-4); olamay (151-4); olmadığını(155-15); çıqmadı(174-8); keçme(188-12);kelmedi(189-2)qoşulmadı(215-15); çağırmadılar(198-9)
2.2.2.8. Çekimsiz Fiil Yapan Ekler 2.2.2.8.1. Đsim-Fiil Ekleri
-mA
otlamaya(9-20); ağarmasıyla(87-12); yaşamanın(149-17); hatırlatmamasını(151-12); tartışmaya(152-11); çıkması(187-21)
-Iş
atış(3-7); urulışlarına(79-17); bakışla(81-7); gösterişli(140-10); uruşından(145-5); vuruşlarıyla(157-18); gülüşleri(219-2)
-mAk
getirmek (3-8); anlamak(5-17); dolaşmak(28-20); dayanmak(68-15); körmek(77-11); tüşünmek(147-18); çekmek(193-16); sakinleştirmek(214-15)
2.2.2.8.2. Sıfat-Fiil Ekleri -Gan
Türkiye Türkçesinde “-An” şeklinde kullanılan bu ek eserde Kazan- Tatar Türkçesinde olduğu gibi “-Gan” biçimindedir.
ortülgen bayırlar (3-3); pekitilgen yerge (3-9); tasvirlengen adamlarnıñ (115-11); olgan strategik plan (206-7); saygı uyandırgan (217-9); saldırganın (222-12); -mAz
bitmez quvet (120-14); itiraz edilmez bir aqiqat (122-10); görünmez sıñırını (90-3) - AcAk, ycAk
aytılmaycaq şey (11-5); atacak kuvvet (120-1); korkacak şey (120-21); ketecek vaqıtını (166-13); olmaycaq laflar (201-4)
2.2.2.8.3. Zarf- Fiil Eki -GAndA
Ekin başındaki “G” , Kazan – Tatar Türkçesinde olduğu gibi korunmaktadır. culgayatganda(91-20); körgende (945-1); kirgende(96-15); külgende (11-8); tüşüngende (120-13); ürgende (143-2);açuvlanganda(200-16);
-A yatkan
yaza yatqan(59-12) -Ip, -p
Bu ekin ünlüyle biten kelimelere “-p” şekliyle ve yardımcı ses almadan kullanıldığı görülmektedir. Bu kullanım Kazan-Tatar Türkçesiyle aynıdır.
Ekin ünsüzle biten kelimelerde de “-Ip” şekliyle kullanıldığı görülmektedir. Ek düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaktadır.
sallap (6-5); parıldap (120-7); dep(221-1); sevip (6-7); çıqıp(7-7); sabır etip(7-18); yantaytıp(91-12); qatıp(139-14); bilip(179-17); atılıp(206-13);
-mAdAn
baqmadan(6-21); demeden(8-18); eşittirmeden (36-9);kotermeden(100-8); türmeden (131-20); kesilmeden (134-18); baqmadan(206-11)
-mAzdAn
-r…-mAz
olur olmaz (23-2); basar basmaz (68-6);işitir işitmez(200-8); ister-istemez(201-11); görür görmez(202-21)
-A
yan-yanaşa (23-6); sürte-sürte(101-6); kore(200-18) -ArAk
haberdar eterek (12-22); işmar eterek(100-17); ürüş eterek(183-11) -AcAktA
kelecekte(5-16); süyretecekte(86-16) -gence
Fiile “-inceye kadar” anlamı vermektedir.
tüzelgence(83-9); ilindirmegence(126-8) olgence(186-3); kelgence(196-11) 2.2.2.9. Çatı Ekleri
2.2.2.9.1. Ettirgenlik -Dır
“-DIr” eki düzlük yuvarlaklık uyumuna tabii değildir. Bu bakımdan Türkiye Türkçesinden ayrılır.
toldurdı (12-12); burüştirdi(177-24); bildirdim(8-14); bildirip(35-2); bildirdi(47-15); soraştırıñız(73-20); ettirmek(191-17); yaptıra(200-15)
-Ir
“-Ir” eki Türkiye Türkçesinde olduğu gibi düzlük-yuvarlaklık uyumuna tabiidir. ketirgen(84-12); bitirdi(14-1); keçirilgen(100-6)
-t
Metnimizde “eğiltip” kelimesinde ettirgenlik eki olan t”, dönüşlülük eki olan “-l”den sonra gelmiştir. Bu Türkiye Türkçesinde bulunmayan bir durumdur. añlata(193-2); oynatacaq(193-19); egiltken(196-6)
-set: ürsete (19-15); minsetip (155-16); tiysetip(214-24); -ar : çıqarıp(215-10); çalarıp(217-9); -z : qorquzdı(110-14); -kız : yatkızıp(193-22)
2.2.2.9.2. Edilgenlik -l
pekitilgen(3-8); pişirilgen(4-1); berile(59-6); eşitildi(60-5); köterildi(117-11); ilyan etilgen(132-3); tayin etile(134-15)
-n
koründi(135-16) 2.2.2.9.3. Dönüşlülük -n
sevinmiş (17-6); fırlana(18-2); dolandı (31-2); baqına (32-12); tutın(88-21); kiyineler (99-9); sögündi (100-19); sarındı(172-8)
-l
taqıldı (23-14); yıqıldı(100-19)
2.2.2.9.4. Đşteşlik
“-Iş” eki Türkiye Türkçesinde olduğu gibi düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaktadır. -Iş
toluştılar(77-20); avuştıq(125-15); selyamlaş(156-4); çatıştı(148-18) -ş
qarşılaştılar(17-18); toplaşuvdan(108-21) ;qucaqlaşıp(5-15); toluşqanlar (147-20); tutuşacaq(180-10)
n > ş
Dönüşlülük anlamı işteşlik eki ile sağlanmıştır. tırmaştı(78-16)