FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER

Bu ekler, fiilin çatısını ettirhenlik, edilgenlik, dönüşlülük ve işteşlik bakımından değiştirirler.96

a. Geçişli-Ettirgenlik

-Ar-, -Ur-, -Ir-

Eski Türkçede üç ayrı ekin mevcut olduğu görülmektedir: -Ar, -Ur, -;Ir Fakat aralarında anlam farkı olup olmadığının tespiti mümkün değildir.97 _Eski

Türkiye Türkçesinde çoğunlukla tek heceli ve ünsüzle biten kelimelere getirilerek geçişli çatı kuran bir ektir.98

Işk-nâmede şu örneklerde tespit edilmiştir: çıkar- (2277), gider- (2710), irür- (2442), savur- (3441), geçür- (3540), bişür- (3672), düşür- (3672), uyar- (2289), yitür- (3346), geçür- (2778), içür- (3167), çıkar- (5839), kızar- (4092), kaçur- (6913), toyur- (7233), uçur- (8011), artur- (1080), bitür- (4908), yatur- (3978), üşür- (3961).

96

Gürer Gülseven, a.g.e., s.138. 97

Şinasi Tekin, a.g.m., s. 159. 98

-DUr-

Ünsüz ile biten geçişli ve geçişsiz fiil kök ve gövdelerine gelerek oldurma ve yaptırma bildiren geçişli fiiller türetir.

Işk-nâme’de şu örneklerde tespit edilmiştir:

a. Fiil gövdelerinde genellikle -ş’li ve -n’li çatılar üzerine gelmiştir:

karışdur- (6969), üleşdür- (6285), boşandur- (5551), ulaşdur- (4160).

b. Bu ekle kurulmuş bir kısım fiillerde ise ek, ettirgenlik işlevini kaybederek kökle kaynaşmış ve kalıplaşarak yeni anlamlı filler oluşturmuştur: aldır-

(7494).

c. Işk-nâmede ekin tek heceli fiil köklerine gelmiş şekilleri şunlardır:

yandur- (7296), döndür- (6061), göndür- (6085), yirdir- (376), toldur- (7121), kodur-

(6999), yazdur- (6813), didür- (98), bildür- (113), bindür- (3964), öldür- (5922). -t-

Eski Türkçe döneminden beri kullanılan, ettirgenlik fiilleri kuran işlek bir çatı ekidir.

Işk-nâme’de şu fonksiyonlarda tespit edilmiştir:

a. Eklendiği bazı fiillerde, kökle kaynaşmış ve ettirgenlik işlevi bakımından bir körelmeye uğramıştır: dağıt- (7080), gözet- (3973)

b. Patlayıcı ünsüzlerden biriyle biten fiillerden sonra araya ünlü uyumlarına göre ayarlanan bir bağlantı ünlüsü alarak eklenmiştir: akıt- (5629), sapıt-

(7411), azıt- (7080), berkit- (6679), eyit- (4669)

c. Bu ek, ünlü ile biten iki heceli geçişli ve geçişsiz fiillere bir bağlantı ünlüsü almadan doğrudan doğruya –t olarak eklenmiştir: uzat- (7336), gözet- (7891) düzet- (4784), ışıt- (28), yüklet- (53), ağlat- (6531)

ç. Ek, r gibi akıcı ünsüzlerden biriyle biten fiil kök ve gövdelerine de araya bir bağlantı ünlüsü almadan eklenmiştir: yaşart- (6171), belürt- (5886).

-der-

Bu ek, gönder-, dönder-, göster-, gibi sınırlı örneklerde görülen işlek bir

ektir.99

Işk-nâme’de şu örneklerde ntespit edilmiştir: gönder- (3973), dönder-

(6835), göster- (2802). -GUr-

Bu ek sadece sınırlı örneklerde karşımıza çıkmaktadır. Işk-nâme’de şu örnekte tespit edilmiştir: irgür- (78) b. Edilgen

-l-

Asıl edilgenlik eki budur. Hem /I/ hem de /U/ vokalleri ile kullanılabilmektedir.

Işk-nâme’de şu örneklerde tespit edilmiştir:

Gel iy göz ‘ibret ile ‘Àleme baú / Ki nice yaradıldı fil ile baú (50),

Bağışlar cisme söz zıra òayÀtı / Dutılmış òÀùıra virür necÀtı (706),

Naôar úıldı elinde Sehr-yÀruñ / Dürülmiş nÀme var ol iòtiyÀruñ (2124),

Çü bağuñ úapusına geldi geldi bunlar/ Anahtar sokdılar açıldı ol der

(2713),

Yapılmış anda bir şehr-i mu‘azzam / HevÀsı yumşag ü bÀrüsı muhkem (4356),

ViãÀli yası yasıldı úırıldı dil yası / Kimin baãır felek gör kimin úarar bu gün (4268),

99

ÚaøÀdan (kimse) úurtulmaz óaúíúat / ÚaøÀnuñ yüzi örtülmez óaúíúat

(5160),

HevÀ açıldı göründi sitâre / Meger yakın irişmişler kenâre (5487),

Gerek fikr ü gerek tedbir kîl / Yazılmışdan sarf bozulmaz noúùa-i óarf

(7628),

CihÀnda kimseye virilmedi iş / Geñince úıla dürlü ÀzmÀyiş (8455).

-(I)n-

Ünlü veya /l/ biten fiillere gelince edilgenlik görevini bu ek üstlenebilmektedir. Ünlü ile bitenlerde

Bezenmiş şöyle kim tâvûs-i zîbâ / Düzenmiş nite kim bir kebk-i ra’nâ (3352),

Donanup geydiler cümle zırıhlar / Düzetdiler kemendden çok girihler (3496),

Çemen yirine döşenmiş zümürrüd / Üni kuşlarınuň ăvăz-i Dăvûd (2304),

Özi hâ‘in olursa yâ katı serd / Adı defterde hiç okunmaya merd (8576).

/l/ ile bitenlerde

Bilindi sordılar hâs ile ‘

Àma / Ki yakındur buña şehr-i FerÀme (8121),

HümÀ buyurdı ‘adl ü dÀd olundı / Úamu mahbusları ÀzÀd olundı (4903),

Çalındı kûs ü girdi girdege ol / Yaranmaya murÀda girdege ol (4972). c. Dönüşlülük

-(I)n-

Asıl dönüşlülük eki budur. Işk-nâme’de şu beyitlerde tespit edilmiştir:

Bezenmiş şöyle kim Firdevs bÀğı / äalındı şöyle kim Ùÿbí budağı (889),

Çemen yirine döşenmiş zümürrüd / Üni úuşlarınuň ÀvÀz-i DÀvÿd (2304),

Naôar úıl her işüñ ‘arø ü tuline / Úoma tedbírüñ ayı kim ùolına (3342),

Çeri tozda şu resme görinürdi / Ki gün yufúa bulıtda bürinürdi (8009),

Severdük anı ol yigrendi bizden / Bulanuú su idük arındı bizden (8502),

Muùí‘üz her ne kim Şeh buyurursa / Sevinürüz ne işe úayırursa (8546).

-(I)l-

Ünlüsü genellikle dar olmasına rağmen, uyumdan dolayı geniş ünlülü kullanıldığı örnekler de vardır.

BelÀ yayı gibi bili egildi / Kiriş gibi àama göñli dügüldü (2016),

Dutuldı perde her yirde çü Àyín / Dirildi perdeler altında Pervín (2371),

ZiyÀnı asısından olur öküş / Dutılur ‘aúl aña çün duzağa úuş (2734),

Çün ol bÿy-i óayÀt-efzÀ saçıldı / DimÀğından Şeh’üñ şekker içildi (3348),

Döküldi úarşu geldi aña bir bir / Tağışup guããa úılup cem‘ òÀùır (4547),

Elünden geldügince aç dügme / Şeşilmiş ipi sen bağlama dügme (5382).

-(I)ş-

Aslında işteşlik ekidir. Bazı ötneklerde bir işin, fâilin kendi kendisince yapıldığını gösterir.

Yine pejmürde òÀùır oldı tÀze / Yine guããa úuşı irişdi yaza (2940)

Úızıl yâúÿta cilÀ ulaşurdı / Şeker mercan yüzine bulaşurdı (6346)

ç. İşteşlik

-(I)ş-

Geçişli ve geçişsiz fiiller -ş- eki ile işteş çatıya nakledilirler.100 _Fiilin

yapılmasında karşılıklı ve birliktelik bildirir.101

Işk-nâme’de şu başlıklarda tespit edilmiştir:

a. Karşılıklı yapılanlar:

Düşinde gördi bir úaãr-i mu‘aôôam / HezÀran baúşile dürlü muraúúam

(998)

Görişüp ağladılar úan ile yaş / Ki ùağ ü ùaş oldı cümlesi (6170)

Neçün bÀrí anuñ ile durışmaú / Ya olmaz yire savaşmaú vurışmaú (8118)

b. Birliktelik bildirenler:

Úızıl úanlara àarú oldı bulaşdı / Atuñ boynına sarmaşdı ùolaşdı (3981),

Çü anda Ferruò ü Òurrem bulışdı / Felek şÀd ü melek cümle gülüşdi

(5678),

Úoçışup sarmaşup uyuşdı bunlar / Aòir ãabr ipine yapuşdı bunlar (6051), Üleşdürdi yigide vü yeñile / Kim olmaya ‘adÿsından yeñile (6285), Girişdiler nite kim yay ile tír / Karışdılar nite kim şekker şír (6881)

NigÀr ile braz söyleşdi ezber / Göñül oda bıraúdı hemçü ‘anber (7120),

BesÀ maùlÿbına irişdi ùÀlib / Baña hicrÀn ü àurbet oldu àÀlib (7141).

1. 100 Mustafa Özkan, a.g.e., s. 135. 2. 101 Gürer Gülsevin, a.g.e., s. 141.