Felsefe Sözlüğü Eserinden Örnek Çeviriler

Babanzade Ahmed Naim, Fransız düşünür Georges L. Fonsegrive’nin Psychologie isimli eserinin birinci kısmından 1915 tarihinde tercüme etmiştir. Çevirisini yaptığı Mebadi-i Felsefeden İlmun-Nefs adlı kitabın sonuna 100 sayfalık Felsefi Terimleri Sözlüğü denilebilecek bir Lügatçe eklemiştir. Burada Fransızca felsefi terimlerin Türkçe karşılıkları ele alınmıştır. Ahmed Naim bu çalışmasında yanlış anlaşılan kelimelerin doğru karşılıklarının ne olması gerektiği üzerinde durmuştur. lışılmıştır. Onun yaptığı tercümelerden birkaçının üzerinde durmak konunun anlaşılması açısından yararlı olacaktır.

Babanzade Ahmed Naim, Fransızca “attention” kelimesinin “tahdik” anlamında anlaşılması gerektiğini ileri sürer. Attention kavramını ilk olarak kulak vermek anlamında olan “ısğa” kelimesina karşılık olarak kullandığını, daha sonra bu kelimenin tıp literatüründe kullanıldığını öğrenmesi üzerine, karışma ihtimalinden dolayı “tahdik” olarak söylenmesini gerektiğini belirtir. Babanzade, dikkat kelimesinde ki incelik anlamının attention kavramını ifade etmekte yetersiz olacağı görüşündedir. Ona göre “tahdik” kişinin bir şeye gözünü dikmesiyle birlikte, o yöne yönelmesi manasını içerir. O, attention kelimesinin dikkat yerine tahdik kelimesi olarak anlaşılmasının gerekçesi olarak iki sebep öne sürer. Buna göre ilk sebep Türkçe’de bu kelime olmadığı için karışıklığa sebebiyet vermeyecektir. İkincisi de İslam filozofları tarafından da bu kelimenin sık kullanılmasıdır.99

Istılah Encümeni’nin “meleke” ile tercüme ettiği “feculte”nin karşılığı, düşünürümüze göre meleke değil “kuvve”dir. Aynı şekilde “sevk-i tabii” diye tercüme edilen “instinct”; “haz” diye tercüme edilen “plaisir”; “usul” ile tercüme edilen “methode”; “vicdan” ile tercüme edilen “conscience”; “his” ile tercüme edilen “sens”; “mefhum” ile tercüme edilen “pense” ve daha pek çok kavram ona göre

yanlış tercüme edilmişlerdir. Ahmed Naim sadece bu yanlış tercümelere işaret etmekle yetinmez. Bunların niçin yanlış olduklarını ve doğru karşılıklarının ne olması gerektiğini de uzun tahlillerle izah eder.100

Ahmed Naim, “mefhum” ile tercüme edilen “pensee” kelimesinin, “fikir” ve “nazar” anlamında kullanılması gerektiğinden bahseder. Ona göre “Pensee” kelimesi Istılah Encümeni tarafından mutlak surette “mefhum” ve “düşünme” olarak çevrilmesine karar verilmiştir. “Pensee”nin Türkçesi “düşünce” ve “düşünülen şey” olması mümkünse de “mefhum” kelimesi mutlak surette ona muvafık bir mukabil olamaz. Dolayısıyla pensee kelimesi fikir, fikret, nazar anlamlarında kullanılmalıdır.101

Ahmed Naim, “haz” diye tercüme edilen “plaisir” kelimesinin haz değil lezzet anlamında anlaşılması gerektiğini düşünür. Ona göre Plaisir’in haz ile tercümesi yanlıştır.102

“Sevk-i tabii” diye tabir edilen “instinct” kelimesinin iç güdü şeklinde tercümesinin yanlış bir tercüme olduğunu düşünen Ahmed Naim, sevki tabii kelimesi için lisan-ı şeriatta vahiy, hak ve ilham denildiğini aktarmaktadır. “His” ile tercüme edilen “sens” kelimesinin yanlış tercüme edildiğini düşünen filozofumuz, sens kelimesinin bizdeki mukabilinin his değil, hasse veya meş’ar olduğunu belirtir. Ona göre his kelimesi, bizim ıstılahatımızda “kuvve-i hissiye” olarak anlaşılmaktadır ki Frenkler buna “sensibilite” demektedir.103

Düşünürümüze göre “art” kelimesi “san’at” ile tercüme etmek adet olmuş ise de “sına’at” ile tercümesi daha sahihtir. Bu kelimelerin her ikisi de “sun” veya “san” masdarından türemiştir ki “güzel işlemek” anlamında anlaşılmıştır. Bizdeki kullanımına göre “sanayi” kelimesi san’atın değil, sına’at ile iyilik manasına gelen sani ve sania’nın çoğuludur. “San’at” da, “san” gibi ve fakat kıyasi bir masdar olduğu için çoğulu kullanılamaz. Sına’at kelimesi ise, hem ulema arasında öteden beri bilinen ve yaygın olan kullanıma göre “sına’at”, hem de yeni kullanımımıza göre “sana’i olmak üzere iki çoğulu vardır. “Reaux arts” terkibinin “sanayi-i nefise” diye

100

Kılıç, “Babanzade Ahmed Naim’in Felsefi Görüşleri”, s. 20.

101 _{Babanzade Ahmed Naim, İlmü’n-Nefs, ss. 192-193.} 102 _{Babanzade Ahmed Naim, İlmü’n-Nefs, s. 42.} 103 _{Kara, Bir Felsefe Dili Kurmak, ss. 66-168.}

tercüme edilmekte olduğundan da anlaşılıyor ki, tabiri ilk koyanlar bununla “sına’atı” kastetmiş iken, mukallidleri her nasılsa tekilde yanılarak “san’at” demişlerdir.104

Ahmed Naim “sympathie kelimesinin izhatını şöyle yapmaktadır: “Te’attuf olarak tercüme edilen bu kelimenin Yunanca ‘sun’ ile ‘pathos’dan müştak olup teessürde iştirak manasını ifade eder. Felsefe ısılahatında ‘başka kimselerde zahir olan asar-ı teheyyüc ve ihtisas-ı mahza idrak etmekle o teheyyücat ve ihtisasata bir dereceye kadar bizzat maruz kalmaktan’ ibaret olan kanun-ı hissiye ıtlak olunur. Bunun zıddı da ‘antipathie’dir. Bu da hoşlanmamak halidir. ‘Fülan kimse giran- candır, sakiu’r-ruhtur. Onunla yıldızımız barışmıyor’ demekle kast ettiğimiz mana budur.” demek suretiyle “sympathie”nin karşıdakinin ruh haline ve duygularına ortak olma olarak karşılık bulduğunu belirtmektedir.105

Babanzade Ahmed Naim, “usul” ile tercüme edilen “methode” kelimesinin “usul” ile tercüme edilmek suretiyle yanlış tercüme edildiğini ileri sürmektedir. O kendi ifadeleriyle bu kelimenin tercümesindeki yanlışlığı şöyle izah etmektedir: “Methode” kelimesi “usul” ile tercüme edilmek yeni adet olmuştur. Halbuki külliyen yanlıştır. Asıl bir şeyin temeli, istinatgahı demektir. Ve “fer” mukabilidir. Bir ağacın aslı köküdür. Fer’i de dalıdır. Bu manadan ahzederek “usul ve fru” diyoruz. Usul, babalar ve dedeler ile anneler ve büyük annelerdir. “Fru”da evlad ile torunlardır. Aynı şekilde “Fulan şey usulü dairesinde yapılıyor” deriz ki üstenid olduğu kaidelere muvafık olarak yapılıyor demektir. Buradaki “methode” ise, muayyen bir neticeye ulaşmak ve özellikle hakikati keşf için fikrin takip edeceği istidlal yoludur. Bu kelime Yunanca “beraber” manasına gelen “meta” ile “yol” manasına gelen “odas” kelimelerinden türemiştir. Bu Yunanca kelime Arapça ilmi kitaplara “tarik” lafzıyla geçmiştir. Bundan dolayı Örf-ü ehl-i ilimde methode, şüphesiz “tarik”dir. “Methodologie” de “ilm-i turuk” olmak lazım gelir. Emrullah Efendi merhum bu kelimeleri “nahiv” ve “ilm-i enha” ile tercüme ediyordu. Vakıa nahv’in bir manası da tarikdir ancak felsefeyle kelam uleması arasında bu tabir yaygın değildir. Bununla beraber Emrullah Efendi merhum’un ıstılahı, lafız ve mana itibariyle “usul”den çok

104 _{Kara, Bir Felsefe Dili Kurmak, s. 280.}

daha iyidir. Bir ilmin usulü o ilmin istinad edebileceği külli ilke ve kaideler olabilirse de “tarik-i tavassulü” değildir. Birde bu kelimeyi tekil itibar edersek, çoğulu ne olacak? Herhalde Istılah Encümeninin avamın kullanımında bile şahidi bulunmayan bu yeni ortaya çıkmış olan hatayı iltizam ederek methode’a “usul” ve “methodologie”ye usuliyet denmesi şayan-ı kabul olmasa gerektir. 106

Hülasa Naim Efendi, İlmü-n Nefs adlı tercüme eserin sonuna eklediği felsefi terimleri ve kelimeleri Türkçeye tercüme ederken, dilimizde karşılığı olabilecek anlamlarını esas almaya gayret etmiştir. Verdiğimiz çeviri örneklerde de görüldüğü üzere düşünürümüz bir yabancı kelimenin dilimizde kullanıldığı yanlış anlamlara dikkat çekmiş; kullanılması gereken doğru anlamların ne olabileceğini ise ayrıntılı izahlar yaparak açıklama yoluna gitmiştir.