Evrensel Liderlik Kuramları

Özellikler kuramı, liderlik alanında ortaya atılan ilk yaklaşım özelliği taşımaktadır (Sökmen, 2013: 134). Yirminci yüzyılın başlarında bir insanı mükemmel lider yapan özellikler üzerine çeşitli araştırmalar yapılmıştır. Bu araştırmalar ve teoriler Büyük Adam teorileri olarak adlandırılmaktadır. Bu teoriler Gandhi, Lincoln ve Napolyon gibi sosyal, politik ve askeri liderlerin doğuştan sahip oldukları nitelik ve özelliklerini araştırmışlardır. Özellikle de kendi dönemlerinde tarihi derinden etkilemiş, büyük liderlerin bu özelliklerinin doğuştan olduğunu savunur (Northouse, 2007: 19).

Hollander’e (1978) göre yapılan ilk sistematik çalışmalarda, liderlerin kişisel özellikleri temel alınmış ve 1947 yılına kadar yapılan araştırmalarda, lider kişiler ile lider olmayan kişilerin kişisel özellikleri ile ayrıca etkili ve etkisiz kişilerin özellikleri karşılaştırılmıştır (Hollander,1978’den akt., Sökmen, 2013: 135). Koçel (2013: 575) de bu kuramın, liderlik konusunu açıklamak için lider değişkenini temel aldığını, liderde bulunan bazı kişisel özelliklerin, liderliğin etkililiğini belirleyen en önemli etken olduğunu belirtmektedir.

Bu kuram, liderliği kişinin farklı psikolojik ve fiziksel özelliklerine göre açıklamaya çalışmıştır. Bu özellikler zekâ, yönetim becerisi, girişkenlik, özgüven, uyanıklık, anlayış, sorumluluk, inatçılık, sosyal başarma, kararlı olma, dinamizm ve gerçekçilik gibi başlıklar altında toplanabilir (Northouse, 2007: 21; Barutçugil, 2014: 268). Başka bir ifadeyle, bir kişinin bir örgütte lider olarak kabul edilmesin nedeni, bu kişilerde bulunan kişisel özellikleridir. Bu özellikler nedeniyle de lider grubun içindeki diğer üyelerden farklı birisidir. Bu durumu Şekil 2.1’de ki gibi gösterebiliriz (Koçel, 2013: 576).

Şekil 2. 1: Liderlik (Koçel, 2013: 576).

Bu yaklaşıma göre liderlerde bulunması gereken bazı özellikler Tablo 2.2’de gösterilmiştir (Şimşek, Çelik ve Akgemli, 2014: 156).

Tablo 2. 2: Özellikler Yaklaşımı’na Göre Liderlerde Bulunması Gereken Özellikler

Yaş Açık sözlü

Cinsiyet Geleceği görebilen

Olgunluk İnisiyatif alabilen

Güzellik İnsanlara güven veren

Zeka Hitabet kabiliyeti yüksek

Bilgi Duygusal olgunluk

Dürüst olma Kararlı

Samimilik Kendine güvenen

Doğru olma İş konusunda başarılı

Kaynak: (Şimşek, Çelik ve Akgemli, 2014: 156).

Örgüt Üyeleri Gruplar Gruplar Örgüt Lideri

Alt Grup Liderleri

Liderlerin özellikleri alanındaki çalışmaların birçoğu ilk yaklaşıma girmekte ve belirgin olarak, lider olan kişileri grubun diğer üyelerinden ayıran özellikleri göz ardı edilmektedir. Aksine tarihte yaşadığı dönemlerde lider olarak kabul edilen ve tarihi etkilemiş bazı kişilerin bu özelliklere tamamen sahip olmadığı bilinmektedir (Şimşek, Çelik ve Akgemli, 2014: 157).

Northouse’a (2007: 21) göre Stogdill, ilk olarak 1904-1947 yılları arasında yapılan 163 çalışmayı inceleyerek, liderlik sürecinde bireysel özelliklerin payını ortaya koymaya çalışmıştır. Bu araştırmasında lider rolündeki bireyin, grubun diğer üyelerinden bazı yönlerden farklı olduğunu belirlemiştir. Aynı araştırmada, liderin sahip olduğu davranışların, rol aldığı durumlarla ilişkili olmak zorunda olduğunu belirtmiştir. Bir durumda lider olan diğer bir durumda lider olamayabilir. Çalışmanın bulguları liderliğin pozitif durumda olmadığını, lider ve grup üyeleri arasında bir etkileşimden kaynaklandığını göstermiştir. Stogdill’in ikinci çalışmasında ise tamamen davranış rolleri ve liderlik tanımlarıyla örtüşmektedir. Stogdill, ilk çalışmasında liderliğin kişisel etkilerle değil durumsal etkilerden oluştuğunu gösterirken, ikinci çalışmasında liderlikte kişisel özelliklerin yanında durumsal etkenlerin de etkili olduğunu savunmuştur. Yapılan araştırmalar sonucu saptanan liderlikle ilgili on özellik şunlardır (Northouse, 2007: 22):

a) Sorumluluk kullanma ve görevlerini tamamlama b) Amaçlara ulaşmada gayret ve inatçılık

c) Cesur olma ve problem çözmede özgün olma d) Sosyal durumlarda girişkenlik

e) Özgüven ve kişisel kimlik algısı

f) Karar ve uygulama sonuçlarını kabul etme istekliliği g) Üyeler arasında stresi kaldırmak için gönüllü davranma h) Erteleme ve başarısızlığı tahammül edememe

i) İnsanların davranışını etkileme

j) Örgütün amaçlarını gerçekleştirmek için sosyal etkileme gücü

Turan ve Bektaş (2014: 306), bu kuramın en büyük başarısızlığının, liderlik özelliklerinin sınırlandırılması ve yıllardır araştırmalar yapılmasına rağmen liderlik özelliklerinin halen sonuçlarının kesin olmaması olarak görmektedir.

2.2.1.2 Beceriler Yaklaşımı

Turan ve Bektaş’a (2014: 306) göre, Beceriler Yaklaşımı da lider merkezli bir yaklaşımdır. Bu yaklaşımda esas ise doğuştan ya da göreceli, sabit olarak varsayılan kişisel özellikler yerine, becerilerin ve yeteneklerin öğrenilebileceğine ve geliştirilebileceğine vurgu yapılmaktadır. Bu yaklaşım, kişilik özellikleri ile birlikte bilgi ve yeteneklerinde liderlik sürecinde etkin bir rolü olduğunu varsaymaktadır. Katz, etkili bir liderliğin üç temel beceriye sahip olduğunu belirtmiştir. Bunlar;

a) Mesleki beceriler b) İnsani beceriler c) Kavramsal beceriler

Mesleki beceri yapılan iş ya da faaliyet alanında bilgi sahibi ve yeterli olmaktır. İnsani beceriler, insan ve davranışları hakkında bilgi sahibi olmak ve onlarla birlikte iş yapabilmektir. Kavramsal beceriler de fikir ve kavramlarla çalışabilmektir. Mesleki becerilerin nesnelerle, insani becerilerin insanlarla, kavramsal beceriler ise fikirle ilgilidir. Beceriler yaklaşımı, liderliğin doğuştan gelen bir potansiyel olmadığını ve birçok kişinin liderlik potansiyeline sahip olabileceğini savunur (Turan ve Bektaş, 2014: 307).

Kavramsal beceriler, üst yönetim seviyelerinde çok önemlidir. Kavramsal becerileri düşük düzeyde olan üst yöneticiler örgütlerini tehlikeye atarlar. Mesleki beceriler alt seviye yöneticilikte önemli iken üst seviyeye doğru önemi azalmaktadır. 1950’ler de Katz’ın çalışması liderlik kavramını beceriler açısından kavramsallaştırmıştır. Özetlemek gerekirse bu üç yetenek liderin sahip olması gereken becerilerdir (Northouse, 2007: 46).

Şekil 2. 2: Bir örgütün çeşitli seviyelerde aranan yönetici becerileri (Katz, 1955’den akt., Northouse, 2007: 46).