Meşrutiyet devrinde sanat ve estetik üzerinde en fazla du-ran yazarlardan biri Ali Canip olmuştur. Ali Canip’in sanat ve es-tetik hakkındaki yazıları Genç Kalemler ve Yeni Mecmua dergile-rinde çıkmıştır. Fakat burada öncelikle onun Yeni Mecmua’da çı-kan seri yazılarından bahsetmeliyiz. Üç sayı devam eden bu yazı-larda kullanılan belli başlı terimleri burada göstermek yeterlidir sanıyorum. L’admiration=Tahayyür18 (Yöntem 1917: 353), La symphathie=Tecazüb19 (Yöntem 1917: 367), La vitalite=Hayatiyet20 (Yöntem 1917: 406), Plasir Esthetique=Bediî Haz (Yöntem 1917: 353).
15 Ömer Seyfettin’in bu kelimeyi kendisinin türettiğini sanıyorum. Türkçeye ait deyim yerine kullanıyor.
16 Gallicisme: Fransızcaya mahsus veya Fransızcadan alınmış terim (Redhouse).
17 Ornoman: Süs.
18 Admiration=Tahayyür (Hayret’ten): Hayrete düşme, şaşakalma, kendinden geçme (Parlatır 2006: 1609).
19 Symphathie=Tecazüb (cezb’den): Felsefede Fr. sympathie (Devellioğlu 1986: 1256).
400 Bilge ERCĐLASUN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4 /1-I Winter 2009
Yukarıda görülen kelimeler, estetiğin temel terimleridir. Ali Canip sanat ve estetiğin çeşitli özelliklerden bahsederken de Batıdan aldığı terimlere yer verir.
Ali Canip, kurmak istedikleri edebiyatın vasıflarını sayar. Bu, “vecidli, samimî, geniş, canlı” bir sanat, bir edebiyat olmalıdır. Yazar bütün bu özellikleri tek bir kelime içinde toplar. Bu, humain=insânî terimidir. Bununla da yetinmeyip bunu daha da formülleştirir: Bu “Hayat İçin Sanat” olmalıdır, der.
“Biz vecidli, samimî, geniş, canlı, kısaca humain=insânî bir sanat istiyoruz. Akîdemiz de Hayat İçin Sanat olmalıdır.” (Yöntem 1912: 1046-1055).
Ali Canip kaba ve çirkin bir eserin yazarına anti-pati=tenâkür21 duygularıyla yaklaşıldığını söyler (Yöntem 1917: 367-368).
O, sanatın vazifesinin, “ruhta, hayatta, tabiatta” bulunan gerçekliği keşfetmek, yani bulmak ve ortaya çıkarmak olduğuna inanır. Bunu da şöyle ifade eder:
“Sanat zihnin, meydana koyduğu mantık ve kaideye esir olmamalıdır. Sanatın vazifesi ruhta, hayatta, tabiatta mevcut Realiteyi=Şe’niyeti ol-duğu gibi keşfetmektir.” (Yöntem 1912: 1046-1055).
Türkçede ”art”, her zaman ”sanat” kelimesiyle ifade edil-miştir. Fakat Ahmet Hikmet bir mülâkata verdiği cevapta “art”’ı “hüner” diye çevirdiğini belirtmektedir. Ahmet Hikmet burada “Temâşâ da diğerleri gibi bir şube-i hünerdir” cümlesini kullanmış ve yazının devamında “art” kelimesini “hüner” olarak çevirdiğini ifade etmiştir (Arcan 1920: 23; Kolcu 1992: 172-175).
Bu bölümde son olarak Yakup Kadri’nin “Netâyic” adlı ya-zısını ele alabiliriz. Yazar burada Yeni Lisancıların yarattığı bütün kavramları ağır bir şekilde hicveder ve bu arada da Yeni Sanat (Art Nouveau) tabirini ironik bir tarzda kullanır. Yeni Lisancıların bütün kavramları satışa çıkardıkları, onların söyledikleri “yeni
21 Tenâkür (nekr’den): psikoloji. Karşıt duygu, antipati (Devellioğlu 1986: 1291).
Meşrutiyet Tenkidinde Batıdan Giren Terimler 401
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4 /1-I Winter 2009
nat”ın, aslında evlerin tepesinde bulunan rüzgâr fırıldağına ben-zediğini söyleyerek onları hafife almış ve onlarla alay etmiştir. Şiddetli bir öfkenin tesiriyle kaleme alınmış olan bu yazıda, nefis bir üslûp ve edebî bir ifade bulunmaktadır. Tamamen yanlış bir görüşün ve haksız bir tavrın dile getirildiği bu yazıda, Yakup Kadri’nin üstün ve mükemmel yazarlığı da iyice ortaya çıkmakta-dır.
“Yeni... Satıyorlar. Kaça? Bilmiyorum, fakat sa-tıyorlar. İki senedir gazetelerde ilânlarını görme-diniz mi? Yeni Lisan, Yeni Fikir, Yeni Hayat.”
...
“Düşününüz, bu ne büyük bir saadettir. Hem siz, hiç son tarz-ı mimarîye mutabık yapılmış evler gördünüz mü ki, tepesinde bir fırıldağı olmasın. Kabil değil, efendiler, her Art Nouveau evin tepe-sinde muhakkak bir fırıldak lâzımdır. Biz ki bu evlerin muâsırıyız, biz de Art nouveau’yuz. Bu, zamân-ı terakkî ve teceddüddür. Nasıl olur da bi-zim tepelerimiz de fırıldaktan mahrum kalır? Gi-diniz, gidiniz. Çabuk Yeni Fikir’den iştirâ ediniz. Çünkü Selânik’te satılan yeni fikir en sivri tepe-lerde bile muhkem durur. Ve istediğiniz kadar, is-tediğiniz tarafa fırıl fırıl döner.” (Karaosmanoğlu 1912: 14).
Yukarıdaki alıntıda görüldüğü gibi, “sanat, hayat, fikir” gibi kelimelerin başında kullanılan “yeni” sıfatı, gerçek manasıyla değil hiciv ve alay maksadıyla, yani ironik bir şekilde kullanılmıştır.
5. FELSEFE
Ziya Gökalp Tevfik Sedat imzası ile Genç Kalemler’de yaz-dığı bir yazıda felsefenin öneminden bahseder. Bizde felsefenin ek-sikliğine değinir. Yeni bir cemiyet, yeni kıymetler üzerine kurul-malıdır,der. “Kıymetler birer fikir=idea-force’dir. Bu kuvvet-fikirler iptidâ zihnî bir mahiyet hâlinde tecellî ederler. Sonra ruhî bir hü-viyet, daha sonra hâricî bir hakikat olurlar,” diye devam eder (Ziya Gökalp 1911: 29-31; Parlatır 1999: 110-112).
402 Bilge ERCĐLASUN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4 /1-I Winter 2009
Ziya Gökalp’ın ısrarla kullandığı bir başka kelime de “mef-kûre” terimidir. Gökalp, ideal karşılığı olarak mefkûre (fikr’den) terimini türetmiş, bu terim devrin diğer yazarları tarafından be-nimsenmiş ve yaygın bir şekilde kullanılmıştır. Ali Canip’in daha sonra bahsettiği kuvvet-fikir kavramı da Gökalp’tan alınmıştır. Bi-rer örnek verelim:
“Sanat eserleri haricin idealiser=mefkûreleştirilmesinden değil, mefkû-relerin materialiser=maddîleştirilmesinden doğu-yor.” (Yöntem 1999: 338).
“Şahsiyet kazanmak, üslûp sahibi olmak”, “her sanatkâr için en mukaddes bir mefkûre=ideal ol-malıdır.” (Yöntem 1911: 183-188).
Gökalp, “Anane ve Kaide” adlı yazısında radikal terimini, cezrîlik kelimesinin eşanlamlısı olarak kullanmıştır.
“İctimaî hayatımızın hangi cihetine baksak iki muhtelif cereyanın çarpıştığını görürüz. Bunlardan biri cezrîlik (radikallik), diğeri muhafazakârlıktır. Birbirinin tamamiyle zıddı sanılan bu iki cereyan hakikatte aynı esasta birleşmiştir: Kaidecilik.” (Ziya Gökalp 1976: 20).
Burada son bir örnek olarak determinizm terimini vermek istiyorum. Servet-i Fünuncularda da rastladığımız bu terim için, Ali Canip’in yazılarından seçtiğim bir cümle ile yetineceğim:
“Bugün bir Fransız bütün kâinatı muhit olan muayyeniyyet=determinisme’den ruhun istisnaiyyetini iddia ederek felsefeye hiç ümit edilmez bir cereyan veriyor.” (Yöntem 1999: 339).
SONUÇ
Yukarıdaki tespitler ve bilgiler, İkinci Meşrutiyet devrin-deki bütün aydınların (başta Millî Edebiyatçılar olmak üzere), te-rim ve kavramlar üzerinde ciddî bir şekilde düşündüklerini gös-termektedir. Tabiatıyla, burada devre öncülük edenlerin, Yeni Li-sancılar, yani Millî Edebiyatçılar, olduğunu söylemek lâzımdır. Onlar devleti ve milleti kurtarmak için, yeni bir hayat kurmaya,
Meşrutiyet Tenkidinde Batıdan Giren Terimler 403
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4 /1-I Winter 2009
yeni bir edebiyat yaratmaya çalışmışlardır. Kurmayı düşündükleri bu yeni cemiyetin en önemli unsurlarını çağdaşlık, ilerilik ve yara-tıcılık olarak belirtmişlerdir. Bunun için Avrupa yazarlarından ve düşünürlerinden geniş olarak faydalanmışlardır. Pek çok kavram ve terim üzerinde düşünmüşler ve tekliflerde bulunmuşlardır.
Bu çalışmanın kaynağında Ziya Gökalp bulunmaktadır. Devrin aydınları, onun yarattığı düşünce sistemini benimsemişler, onun teklif ettiği terim ve kavramları kullanmışlardır. Devrin te-rim ve kavramlar konusundaki özelliklerini şöyle maddeleştirebi-liriz:
1. Meşrutiyet Devri aydınları, terim ve kavramların, dolayısıyla meselelerin üzerinde titizlikle düşünmüşlerdir.
2. Yeni ve yabancı terim ve kavramlara karşı büyük bir me-rak ve ilgi göstermişler, ayrıca Türkçesini bulmaya da çalışmışlar, bu yüzden çoğunlukla bu yabancı kelimeleri ikili (yani Türkçesi ve Fransızcası ile) kullanmışlardır.
3. Yazarların kelime türetme ve terim üretme meselesine, büyük bir titizlik ve dikkat ile yaklaştıkları, Türkçeye çok değer verdikleri ve Türkçeyi zenginleştirme gayretinde oldukları da, açık bir şekilde görülmektedir.
4. Bu terimlerin bir kısmı eskiden beri, yani Tanzimattan beri alınan ve kullanılan kelimelerdir. Bu kelimelerin pek çoğu di-limize yerleşecek ve daha sonra da kullanılmaya devam edecektir. Bunda hiçbir mahzur yoktur. Çünkü bunların çoğu, 19. yüzyılda Batıda meydana gelen yeni dünya düzeni ile ortaya çıkan yeni kavramlar ve kelimelerdir. Bunlar, yeni ve çağdaş bir toplumun ihtiyacı olan yeni kavramların, yeni dünya düzeninin gerektirdiği, ortaya çıkardığı kelimelerdir.
5. Yazarların çağdaş fikir hayatını yakından takip ettiği gö-rülmektedir. Bunlar felsefe, estetik ve sanat, sosyoloji gibi soyut alanlardır. Tiyatro gibi somut sanatlar da yakından takip edilmiş-tir. Özellikle tiyatro alanında ve sahne sanatlarıyla ilgili bütün çağdaş yenilikler yakından izlenmiştir.
6. Bundan sonraki daha geniş bir çalışma için devrin belli başlı yazıları, metinleri taranabilir, kelimeler tespit edilebilir. Bu
404 Bilge ERCĐLASUN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4 /1-I Winter 2009
kelimeler, gramer yapılarına göre sınıflandırılabilir. Bir kavram lügatı oluşturulabilir.
Meşrutiyet devrinde kullanılan yabancı terim ve kavramlar bunlardan ibaret değildir. Bu konuda devrin bütün metinlerini gözden geçirmek ve kullanılan terim ve kavramları tek tek tespit etmek lâzımdır. Ben burada, buna bir başlangıç yapmak ve yazar-ların kullandıkları terimler ve kavramlar üzerinde ne kadar titiz-likle düşündüklerini, meseleleri ciddiyetle, ayrıntılarıyla dikkatli bir şekilde ele aldıklarını göstermek istedim. Ayrıca böyle bir ça-lışmaya duyulan ihtiyacı da belirtmek istedim. Burada önemli olan, yalnızca Batıdan giren kelimeler değildir. Dilimizde kullanı-lan bütün terim ve kavramlar aynı şekilde ele alınmalı ve incelen-melidir. Devrin yazarları çoğunlukla kelimeleri ikili kullanmışlar, yabancı kelimelere karşılık üretmişler, soyut meseleler üzerinde kafa yormuşlar ve Türk düşünce sistemini yaratmaya çalışmışlar-dır. Çağdaş, nitelikli ve üstün bir Türk edebiyatı kurmaya gayret etmişlerdir. Bu devirde, yazarların yeni terimler ve kavramlar üretmekte zorluk çekmemeleri oldukça önemlidir ve üzerinde du-rulması gereken dikkat çekici bir husustur.
KAYNAKLAR
İsmali Galip (ARCAN). “Ahmet Hikmet Bey ve Temâşâ”, Sayı 21, s. 23, 1 Nisan 1336/1920.
Yahya Kemal (BEYATLI). “Tiyatro”, Edebiyata Dair, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 1984, s. 215-220 (Peyâm-ı Edebî, 14 Ni-san 1330/1914).
Yahya Kemal (BEYATLI). “Derûnî Âhenk ve Öz Şiir”, Edebiyata Dair, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 1984, s. 20-21. Ferit DEVELLİOĞLU. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, 7.
baskı, Aydın Kitabevi, Ankara 1986.
GENÇ KALEMLER DERGİSİ. Hazırlayanlar İsmail Parlatır-Nu-rullah Çetin, TDK yayınları, Ankara 1999.
Meşrutiyet Tenkidinde Batıdan Giren Terimler 405
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4 /1-I Winter 2009
Reşat Nuri (GÜNTEKİN). “Edebiyat-ı Milliye Meselesi 3-İlham”, Edebiyat-ı Umumiye Mecmuası, Cilt 1, Sayı 17, s. 289-295, 11 Şubat 1333/1917.
Reşat Nuri (GÜNTEKİN). “Zamanın Ruhu ve Tiyatro 2”, Reşat Nuri Güntekin’in Tiyatro İle İlgili Makaleleri, hazırlayan Ke-mal Yavuz, Kültür Bakanlığı, İstanbul 1976, s. 54-59 (Za-man Gazetesi, Sayı 128, 22 Teşrin-i sânî, 1334/1918). Reşat Nuri (GÜNTEKİN). “Azerbaycan Tiyatrosu”, Reşat Nuri
Güntekin’in Tiyatro İle İlgili Makaleleri, hazırlayan Ke-mal Yavuz, Kültür Bakanlığı, İstanbul 1976, s. 288-291 (Büyük Mecmua, Sayı 1, s. 13-14, 6 Mart 1919).
Reşat Nuri (GÜNTEKİN). “Tiyatro Eserlerini Anlamak İçin”, Reşat Nuri Güntekin’in Tiyatro İle İlgili Makaleleri, hazırlayan Kemal Yavuz, Kültür Bakanlığı, İstanbul 1976, s. 291-297 (Temâşâ, Sayı 20, s. 2-5, 1 Mart 1336/1920).
Reşat Nuri (GÜNTEKİN). “Adaptasyona Dair”, Reşat Nuri Günte-kin’in Tiyatro İle İlgili Makaleleri, hazırlayan Kemal Ya-vuz, Kültür Bakanlığı, İstanbul 1976, s. 485-488 (Dersaadet Gazetesi, Sayı 24, 21 Temmuz 1336/1920). Reşat Nuri (GÜNTEKİN). “Tercümelerden İstifade Edebilir Miyiz?”,
Reşat Nuri Güntekin’in Tiyatro İle İlgili Makaleleri, ha-zırlayan Kemal Yavuz, Kültür Bakanlığı, İstanbul 1976, s. 488-492 (Dersaadet Gazetesi, Sayı 31, 7 Ağustos 1336/1920).
Reşat Nuri (GÜNTEKİN). Reşat Nuri Güntekin’in Tiyatro İle İlgili Makaleleri, hazırlayan Kemal Yavuz, Kültür Bakanlığı, İstanbul 1976.
Hüseyin Kâzım (KADRİ). “Adapte”, Temâşâ, Sayı 5, s. 1-2, 1 Ağustos 1334/1918.
Hüseyin Kâzım (KADRİ). “Var mı Yok mu?”, Temâşâ, Sayı 1, s. 1-2, 7 Haziran 1334/1920.
Yakup Kadri (KARAOSMANOĞLU). “Netâyic”, Rübab, Sayı 14, 19 Nisan 1328/1912.
406 Bilge ERCĐLASUN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4 /1-I Winter 2009
Ali İhsan KOLCU. Temâşâ Mecmuası-İnceleme ve Edebiyatla İlgili Metinler, Yayınlanmamış master tezi, Cumhuriyet Üni-versitesi, Sivas 1992.
Fuat (KÖPRÜLÜ). “Edebiyatta Marazîlik”, Yeni Mecmua, Cilt 1, Sayı 3, s. 45-48, 26 Temmuz 1917.
Fuat (KÖPRÜLÜ). “Adaptasyon Merakı”, Büyük Mecmua, Sayı 3, s. 37-38, 20 Mart 1919.
Fuat (KÖPRÜLÜ). “Epope Meselesi”, Büyük Mecmua, Sayı 5, s. 68-69, 3 Nisan 1919.
Şemsettin KUTLU. Diyorlar ki, Ruşen Eşref Ünaydın, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1972.
Yusuf Ziya (ORTAÇ). “Temâşâ Edebiyatta”, Temâşâ, Sayı 12, s. 4-5, 30 Teşrin-i sânî 1334/1918.
Yusuf Ziya (ORTAÇ). “Ceza Kanunu”, Temâşâ, Sayı 25, s. 7, Ağus-tos 1336/1920.
Halit Fahri (OZANSOY). “Dârülbedâyi’nin Tekâmülüne Doğru”, Te-mâşâ, Sayı 25, s. 5-6, Ağustos 1336/1920.
İsmail PARLATIR. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı yayınları, Ankara 2006.
ÖMER SEYFETTİN. “Edebiyatta Artta Kalış”, Ömer Seyfettin Bütün Eserleri 15, hazırlayan Muzaffer Uyguner, Bilgi yayınları, Ankara 1992 (Turan Gazetesi, Sayı 1398, 18 Eylül 1915). ÖMER SEYFETTİN. Ömer Seyfettin 5-Bütün Eserleri, Şiirler,
Men-sur Şiirler, Fıkralar, Hatıralar, Mektuplar, hazırlayan Hülya Argunşah, Dergâh yayınları, İstanbul 2000.
Ruşen Eşref (ÜNAYDIN). Diyorlar ki, hazırlayan Şemsettin Kutlu, Millî Eğitim yayınları, İstanbul 1972.
Kemal YAVUZ. Reşat Nuri Güntekin’in Tiyatro İle İlgili Makale-leri, Kültür Bakanlığı yayını, İstanbul 1976.
Ali Canip (YÖNTEM). “Sanat ve Edebiyat-Millî Lisan ve Millî Edebi-yat”, Genç Kalemler, Cilt 2, Sayı 3, s. 47-52, 1 Mayıs 1327/1911.
Meşrutiyet Tenkidinde Batıdan Giren Terimler 407
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4 /1-I Winter 2009
Ali Canip (YÖNTEM). (Yekta Bâhir imzasıyla). “Millî Daha Doğ-rusu Kavmî Edebiyat Ne Demektir?”, Genç Kalemler, Cilt 2, Sayı 4, s. 72-77, 13 Mayıs 1327/1911.
Ali Canip (YÖNTEM). (Yekta Bâhir imzasıyla). “Sanat ve Edebiyat-Üslûp, Şahsiyet”, Genç Kalemler, Cilt 2, Sayı 11, s. 183-188, 9 Teşrin-i evvel 1327/1911.
Ali Canip (YÖNTEM). (Yekta Bâhir imzasıyla). “Sanat ve Edebiyat-İptidaiyet=Originalite”, Genç Kalemler, Cilt 3, Sayı 14, s. 35-40, 3 Kânun-ı sânî 1327/1911.
Ali Canip (YÖNTEM). (Yekta Bâhir imzasıyla). “Millî Edebiyat Me-selesi”, Genç Kalemler, Cilt 2, Sayı 6, s. 99-103, 25 Haziran 1327/1911.
Ali Canip (YÖNTEM). “Yeni Lisan-Cenap Şahabettin Bey’e”, Genç Kalemler, Cilt 4, Sayı 27, s. 82-86, 25 Eylül 1328/1912. Ali Canip (YÖNTEM). “Millî Edebiyat Meselesi II- Edebiyat ve Hads”,
Türk Yurdu, Cilt 5, Sayı 55, s. 1046-1055, Teşrin-i evvel 1329/1913.
Ali Canip (YÖNTEM). “Millî Edebiyat Meselesi III-Edebiyat ve Milli-yet”, Türk Yurdu, Cilt 5, Sayı 57, s. 1112-1118, Teşrin-i ev-vel 1329/1913.
Ali Canip (YÖNTEM). “Bediî Haz 1- Tahayyür”, Yeni Mecmua, Cilt 1, Sayı 18, s. 353-354, 8 Teşrin-i sânî 1917.
Ali Canip (YÖNTEM). “Bediî Haz 2-Tecâzüb”, Yeni Mecmua, Cilt 1, Sayı 19, s. 367-368, 15 Teşrin-i sânî 1917.
Ali Canip (YÖNTEM). “Bediî Haz 3-Hayatiyet”, Yeni Mecmua, Cilt 1, Sayı 21, s. 406-408, 29 Teşrin-i sânî 1917.
Ali Canip (YÖNTEM). “Ecnebî Edebiyatı, Homer Kimdir? İlyada ve Odisse Nasıl Eserlerdir?”, Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti Mecmuası, Sayı 5, s. 7-18, Ağustos 1334/1918.
Ali Canip (YÖNTEM). “Epope Nedir?”, Yeni Mecmua, Cilt 2, Sayı 62, s. 193-195, 26 Eylül 1918.
Ali Canip (YÖNTEM). “Tercüman-ı Hakikat Edebiyatı”, Yeni Mec-mua, Cilt 2, Sayı 66, s. 262-264, 26 Teşrin-i evvel 1918.
408 Bilge ERCĐLASUN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 4 /1-I Winter 2009
Ali Canip (YÖNTEM). “Edebiyatta Asrîlik”, Şair Nedim Mecmuası, Cilt 1, Sayı 8, s. 115-116, 6 Mart 1919.
Ali Canip (YÖNTEM). “Epope Asrî Bir Nevi Midir?”, Büyük Mec-mua, Sayı 4, s. 58-59, Mart 1919.
Ali Canip (YÖNTEM). “Yine Epopeye Dair”, Büyük Mecmua, Sayı 6, s. 84-85, 24 Nisan 1335/1919.
Ali Canip (YÖNTEM). “Asrî Edebiyat Ne Demektir?”, Şair Nedim Mecmuası, Cilt 1, Sayı 2, s. 19-20, 23 Kânun-ı sânî 1919. ZİYA GÖKALP (Tevfik Sedat imzası ile). “Bugünkü Felsefe”, Genç
Kalemler, Cilt 2, Sayı 2, s. 29-31, 26 Nisan 1327/1911. ZİYA GÖKALP. “Sanat”, Yeni Mecmua, Cilt 1, Sayı 8, 30 Ağustos
1917.
ZİYA GÖKALP. “Türk Milleti ve Turan”, Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak, hazırlayan İbrahim Kutluk, Kültür Ba-kanlığı yayınları, Ankara 1976 (Türk Yurdu, Cilt 2, Sayı 15, 1912).
ZİYA GÖKALP. “Roman”, Makaleler 9, hazırlayan Şevket Beysanoğlu, İstanbul 1980 (Cumhuriyet, 28 Eylül 1340/1923, Sayı 142).