et-Tebrîzî seksen yıllık ömrüne irili ufaklı pek çok eser sığdırmıştır. Eserlerinin büyük bir çoğunluğunu, şiir divanlarına ve lügavî eserlere yapılan şerh çalışmaları oluşturmaktadır. Ancak bunların yanı sıra Kurân tefsiri ve Hadis ile ilgili bazı çalışmalar da ona nispet edilmiştir. el-Ñaõîb et-Tebrîzî’nin tespit edilebilen eserleri şu şekildedir:
4.1. Telif Eserleri
4.1.1. Tefsîru’l-Ùurâni’l-Kerîm
Kurân tefsiri ile ilgili bir çalışma olup günümüze ulaşmamıştır. Yalnızca bazı kaynaklarda bu isimde bir eser et-Tebrîzî’ye nispet edilmiş, eserin içeriğine ve özelliklerine dair herhangi bir açıklamada bulunulmamıştır.109
4.1.2. İ‘râbu’l-Ùurâni’l-‘Aøîm
Kurân-ı Kerim’in irabı hakkında olup günümüze ulaşmamıştır. 110 Eserin adının el-Mülaññaó olduğuna dair bilgiler de vardır.111
107 Özel, “Hatîb Tebrîzî”, 40: 223-224.
108 el-Ùıfõî, İnbâhu’r-Ruvât, I, 104.
109 el-Ðamevî, Mu’cemu’l-Udebâ, VI, 2825.
4.1.3. Muùaddime fi’n-Naðv
Kaynaklarda eser hakkında ayrıntılı bir bilgiye rastlanmamıştır. Adından anlaşılacağı üzere nahiv ilmi ile ilgili temel seviyede bilgileri ihtiva eden bir eser olduğu düşünülmektedir. Eser günümüze ulaşmamıştır.112
4.1.4. el-Vâfî fi’l-‘Arûô ve’l-Ùavâfî
Bu çalışmaya konu olan eserdir. Eser hakkında ayrıntılı bilgi ilgili bölümlerde zikredilmiştir.
4.1.5. Meùâtilu’l-Fursân
Tehòîbu Meùâtili’l-Fursân ismiyle de kaynaklarda zikredilen eser günümüze ulaşmamıştır.113
4.1.6. Mâ Yuùrau Min Âñirihî Kemâ Yuùraü Min Evvelihî
Eser adından anlaşılacağı üzere hem başından hem sonundan aynı şekilde okunan kelimelere dair hazırlanmış bir sözlük mahiyetindedir. Eserin herhangi bir baskısına ulaşılamamakla birlikte İbrahim b. Huseyn el-‘Alevî tarafından tahkik edilip Bağdat’ta 1958 yılında Mecelletu’l-Âdâb ve’l-‘Ulûm adlı dergide neşredildiği belirtilmiştir.114
4.1.7. el-Mulaññaó fî İ‘râbi’l-Ùurân
el-Ñaõîb et-Tebrîzî’nin Kurân kelimelerinin açıklanmasına ve irabına dair kaleme aldığı eseridir. Eserin yalnızca Yusuf suresinden Õâhâ suresine kadar olan kısmı günümüze ulaşabilmiştir. Eser, Muhammed Abdulmecîd et-Õavîl tarafından 1999 yılında Kahire’de, Fatıma Raşid er-Râcîðî tarafından da Kuveyt’te 2001 yılında neşredilmiştir.115
4.2. Şerh Eserleri
4.2.1. Tehòîbu Iólâðı’l-Manõık
İbnu’s-Sikkît’in kelimelerin halk arasında yanlış kullanımlarını düzeltmek amacıyla ele aldığı Iólâðu’l-Manõık adlı esere yapılmış şerh çalışmasıdır.116
Muhammed Zekî ve Sâlih Ali ile (I-II, Kahire 1325/1907, 1913) Bedreddin Na‘sânî (Kahire 1913) tarafından kısmen, Ahmed Muhammed Şâkir ve Abdüsselâm Muhammed Hârûn (Kahire 1970), Fahreddin Ùabâve (Beyrut 1403/1983) ve Fevzî
111 İbn Ñallikân, el-Vefeyât, VI, 192.
112 el-Enbârî, Nuzhetu’l-Elibbâ, s. 255; el-Ðamevî, Mu’cemu’l-Udebâ, VI, 2825; İbn Ñallikân, el-Vefeyât, VI, 192.
113 el-Enbârî, Nuzhetu’l-Elibbâ, s. 255; el-Ðamevî, Mu’cemu’l-Udebâ, VI, 2825.
114 İbrahim es-Sâmerrâî, Mecelletu’l-Fayóal 270 (1999): 23; Özel, “Hatîb Tebrîzî”, 40: 223-224.
115 Özel, “Hatîb Tebrîzî”, 40: 223-224.
Abdülazîz Mes‘ûd (I-II, Kahire 1986-1987) tarafından tam olarak yayımlanmıştır.117
İbnu’l-Ñaşşâb, et-Tebrîzî’nin bu eserine bir reddiye kaleme almıştır.118
4.2.2. Tehòîbu Ġarîbi’l-Ðadîï
Kaynaklarda et-Tebrîzî’ye nispet edilen hadis ilmiyle ilgili bir eserdir. Ebû Ubeyd Ahmed b. Muhammed el-Herevî’nin Ġarîbu’l-Ðadîï adlı eserinin şerhi mahiyetinde olduğu nakledilen eser günümüze ulaşmamıştır.119
4.2.3. Şerðu’l-Lumâ‘
İbnu Cinnî’nin nahve dair eseri olan el-Lumâ‘ ya yapılmış şerh çalışmasıdır.120 Eser, Seyyid Tâkî Abdusseyyid tarafından 1991 yılında neşredilmiştir. 4.2.4 Şerðu Ðamâseti Ebî Temmâm
Ebû Temmâam’ın konularına göre tasnif ettiği şiir antolojisinin şerhidir. Bu şerh çalışması büyük(ekber), orta(mütevassit) ve küçük(sagîr) olmak üzere toplamda üç kitaptan oluşmaktadır.121
4.2.5. Şerðu Dîvâni Ebî Temmâm
Yukarıda mezkûr şairin divanına yapılmış bir şerh çalışmasıdır. Eser 1951’de Muhammed ‘Abduð ‘Aøøam, 1994’te Esmer Râcî tarafından dört cilt halinde neşredilmiştir.122
4.2.6. Şerðu Şi‘ri’l-Mutenebbî
Şerðu Dîvâni’l-Mutenebbî adıyla da zikredilen eser meşhur Arap şairi Ebu’t-Õayyib el-Mutenebbî’nin divanına yapılmış bir şerh çalışmasıdır.123 Eser 2000 yılında Halef Reşîd Nu’mân tarafından tahkik edilerek el-Muvaôôið fî Şerði Şi‘ri Ebî Õayyib el-Mutenebbî adıyla Bağdat’ta neşredilmiştir.124
4.2.7. Şerðu Maùóûrati İbn Düreyd
İbn Düreyd tarafından nazmedilen uzun bir kasidenin şerhidir. Eser, Şerðu’l-Maùóûrati’l-Dureydiyye adıyla da zikredilmiştir.125 Eser, Dımaşk’ta 1961 yılında Muhammed Züheyr eş-Şâvîş ve 1978 yılında Halep’te, 1987 yılında da Beyrut’ta Fahreddin Ùabâve tarafından neşredilmiştir.
117 Özel, “Hatîb Tebrîzî”, 40: 223-224.
118 el-Ðamevî, Mu’cemu’l-Udebâ, IV, 1495
119 İbnu Ñallikân, el-Vefeyât, VI, 192.
120 el-Enbârî, Nuzhetu’l-Elibbâ, s. 255; el-Ðamevî, Mu’cemu’l-Udebâ, VI, 2825.
121 el-Enbârî, Nuzhetu’l-Elibbâ, s. 255; el-Ðamevî, Mu’cemu’l-Udebâ, VI, 2825; İbn Ñallikân, el-Vefeyât, VI, 192.
122 Özel, “Hatîb Tebrîzî”, 40: 223-224.
123 el-Enbârî, Nuzhetu’l-Elibbâ, s. 255; el-Ðamevî, Mu’cemu’l-Udebâ, VI, 2825; İbn Ñallikân, el-Vefeyât, VI, 192.
124 Eser için bkz., el-Muvaôôið fi şerði Şi‘ri Ebî Õayyib el-Mutenebbî, thk. Half Reşîd Numan, 1.bs., Dâru’ş-Şuûni’s-Sekâfiyye, Bağdat, 2000.
4.2.8. Şerðu Saùõi’z-Zend
et-Tebrîzî’nin, hocası Ebu’l-Alâ el-Ma‘arrî’nin gençlik yıllarında yazdığı şiirlerinden oluşan divanı üzerine kaleme aldığı bir şerh çalışmasıdır. el-Ñaõîb et-Tebrîzî ile İbnü’s-Sîd Batalyevsî (Tebriz 1276) ve Ùāsım b. Hüseyin el-Ñârizmî’nin (Tebriz 1286) yazdığı üç şerh, Tâhâ Hüseyin başkanlığında kurulan bir heyet tarafından tahkik edilerek Şürûðu Saùõi’z-zend adıyla beş cilt halinde yayımlanmıştır (Kahire 1945-1948).126
4.2.9. Şerðu’l-Mufaôôaliyyât
Mufaôôal ed-Ôabbî’nin derlediği şiir antolojisi olan Mufaôôaliyyat adlı esere yapılmış bir şerh çalışmasıdır. Şerðu İñtiyârâti Mufaôôal adıyla da bilinen eser, Fahreddin Ùabâve tarafından 1987 yılında dört cilt halinde Beyrut’ta neşredilmiştir.127
4.2.10. Şerðu Sebi’t-Õıvâl
Câhiliye döneminde kaleme alınan ve Muallaka olarak bilinen yedi adet kasidenin şerhini içeren bir çalışmadır.128 Eserin, et-Tebrîzî’nin Şerðu’l-Ùaóâidi’l-‘Aşr
adlı telifinin yalnızca muallaka bölümlerini ihtiva eden bir parçası olduğu da zikredilmektedir.
4.2.11. Şerðu’l-Ùaóâidi’l-‘Aşr
Câhiliye döneminde nazmedilen yedi adet muallaka şiirine ek olarak Meymûn b. Ùays el-A‘şâ, Nâbiġa ez-Òübyânî ve Abîd b. el-Ebraó’a ait üç kaside üzerine yazılan bir şerhtir.129 Eserin pek çok baskısı yapılmıştır.130
4.2.12. Şerðu Lâmiyeti’l-‘Arab
Şenferâ’ya ait meşhur kasidenin şerhidir. Eser, Mahmûd Muhammed el-‘Amûdî tarafından 1997 yılında Kahire’de Mecelletu Ma‘hedi’l-Mañõûõâti’l-‘Arabiyye dergisinde neşredilmiştir.
4.2.13. Şerðu Bânet Su‘âd
Sahabi Ka‘b b. Zuheyr’in kasidesine yapılmış bir şerhtir. Kaside, Ka‘b’ın okumasının hemen ardından Peygamber’in (s.a.v) hırkasını onun omuzlarına koyduğu için Ùaóîdetu’l-Burde adıyla da bilinmektedir. Eser Abdurrahim Yusuf el-Cemel tarafından tahkik edilmiş ve 2003 yılında Kahire’de Mektebetu’l-Âdâb tarafından neşredilmiştir.
126 Sahbân Halîfât, “Ebü’l-Alâ el-Maarrî”, DİA, İstanbul, 1994, X, 287.
127 Bkz., el-Ñaõîb et-Tebrîzî, Şerðu’l-Mufaôôaliyyât, thk. Fahreddin Ùabâve, 2.bs., Dâru’l-Kutubi’l-Ilmiyye, Beyrut, 1987.
128 el-Enbârî, Nuzhetu’l-Elibbâ, s. 255; el-Ðamevî, Mu’cemu’l-Udebâ, VI, 2825; İbn Ñallikân, el-Vefeyât, VI, 192.
129 el-Ðamevî, Mu’cemu’l-Udebâ, VI, 2825
4.2.14. Şerðu Dîvânı ‘Antere
Câhiliye devri muallaka şairlerinden ‘Antere b. Şeddâd’ın divanına yapılmış bir şerh çalışmasıdır. Eser, Mecîd Tarrât tarafından tahkik edilerek 1992 yılında Beyrut’ta Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî tarafından neşredilmiştir.
4.2.15. Şerðu Dîvâni Òi’r-Rumme
Emevîler devri şairlerinden olan Zürrumme’nin divanına yapılmış bir şerhtir. Eser, Mecîd Tarrât tarafından tahkik edilmiş ve Beyrut’ta 1992 yılında Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî’de neşredilmiştir.
4.2.16. Kenzu’l-Ðuffâø fî Kitâbi Tehòîbi’l-Elfâø
İbnu’s-Sikkît’in konulara göre tasnif ettiği sözlüğü el-Elfâø üzerine yapılmış bir şerh çalışmasıdır. Eser, Luvîs Şeyho tarafından tahkik edilmiş ve 1895 yılında Beyrut’ta bulunan el-Matbaatu’l-Katûlikiyye’de neşredilmiştir.
el-Ñaõîb et-Tebrîzî’nin mezkur eserlerin dışında Şerðu Dîvâni İmrii’l-Ùays, Şerðu Dîvâni’n-Nâbiġa, Tehòîbu Ġarîbi’l-Muóannef adında eserlerinin olduğu zikredilmişse de131 yapılan araştırmalarda bu eserlere rastlanılmamıştır.